Bilimsel Araştırmaların Temelleri

Etik sözcüğü, Yunanca “ethos” karakter, gelenek, alışkanlık anlamına gelmektedir ve bakımdan iyi ya da kötü; doğru ya da yanlış olanı araştıran felsefe dalı olarak tanımlanmaktadır (Bartneck, vd.,2021: 17; Uzbay, 2006: 19). Etik, insanların ahlaklı yaşamanın temelleri üzerine akıl yordukları ve bu temellerden yola çıkarak doğru ve yanlışı ayırt etmeye, doğru davranış biçimlerini bulmaya ve uygulamaya yarayabilecek kuramsal ve toplumsal araçları geliştirdikleri bir düşün alanıdır (Türkiye Bilimler Akademisi [TÜBA], 2002). Ahlak felsefesi olarak da ifade edilen etik, bir disiplinde veya meslek alanında uygulayıcıların ve uzmanların görüş birliğine vardığı veya sadece görüş belirttiği bir takım normlar etrafında şekillenerek o disiplinin veya mesleğin adı ile anılır. Bilim ise, bilimsel araştırmalar ve yayınlarla insanlığa yön veren önemli alanlardan birisidir. Etiğin konusu, iyi ve doğru gibi değerlere ilişkin kurallardır. Bilim etiği bilimsel çalışmaların planlanma aşamalarından, uygulanmalarına ve topluma duyurulmasına kadar geçen süreçte izlenmesi gereken bir takım normları ifade eder (Çetinkaya vd., 2017) “Bilimin tasviri de fiziksel yorumdur” (Gadamer, 2008: 15). Bu çerçevede, özellikle sosyal bilimlerde açıklamaların temelinde mutlaka anlamanın bulunduğunu ve söz konusu anlamanın da araştırmacının bireysel bilincinden kırılarak geçtiğini belirtmek gerekmektedir." (Fırıncıoğulları, 206)."

Bilimsel araştırmanın temel ilkeleri, doğru ve güvenilir bilgi üretmeye yönelik bir çerçeve sağlar. Bu bağlamdaki ilkeler ve bazı önemli ön kabuller şunlardır: Kişiye Saygı (Özerklik) İlkesi, Yararlılık İlkesi, Zarar Vermeme (Kötü Davranmama) İlkesi, Bütünlük ve Dürüstlük İlkesi, Adalet İlkesi.(Ersoy, 2015).

1- Kişiye Saygı (Özerklik) İlkesi: İnsanların kendi iradelerine ve seçimlerine hürmet göstermek, onları sadece araştırmanın bir parçası olarak değil, değerli bir birey olarak kabul etmek gereklidir.

2- Yararlılık İlkesi: Araştırmalar, insanlığın gelişimine katkı sağlamak amacıyla, yalnızca bireyleri değil, toplumu da olumlu yönde dönüştürebilecek güçte olmalıdır.

3- Zarar Vermeme (Kötü Davranmama) İlkesi: Her bir araştırmacı, bilimsel sorumluluğunun bilincinde olarak, katılımcıların bedenine, ruhuna ve zihnine zarar vermekten titizlikle kaçınmalıdır.

4- Bütünlük ve Dürüstlük İlkesi: Bilimsel araştırmalar, sadece doğruyu aramakla kalmaz; bu yolculukta dürüstlük ve şeffaflık, her adımda izlenmesi gereken erdemlerdir.

5- Adalet İlkesi: Araştırma sürecinde herkes eşit bir biçimde yer almalı, fırsatlar adaletle dağılmalı ve sonuçlar, hiçbir grubu dışlamadan, tüm insanlık için faydalı olmalıdır.

Bu şekilde, etik ilkeler yalnızca bilimsel sürecin rehberi değil, aynı zamanda insan onurunu ve değerini yücelten bir yol haritasıdır.

Bilim Etiğine Aykırı Davranışlar, bir bilimsel çalışmanın başlangıcından, yayınlanmasına kadar olan süreçte meydana gelen tüm etik ihlalleri içerir. Bilim insanları, bu tür ihlalleri genellikle iki ana kategori altında sınıflandırmaktadır: (1) Kasıtsız olarak yapılanlar, (2) Kasıtlı olarak yapılanlar. Kasıtlsız olarak yapılan hatalar araştırmacının gözünden kaçmış, bilinçsizlik kaynaklı hatalardır. Kasıtlı olarak yapılan ihlaller, kasıtsız ihmallerin aksine, tehlikeli ve daha ciddi olup kendi içerisinde ayrı başlıklar altında incelenir. (Çetinkaya vd. 2017)

1- İntihal (Plagiarism): Başka araştırmacıların fikirlerini veya cümlelerini, kendi düşünce ve ifadeleriymiş gibi sunmak etik dışı bir davranıştır.

2- Uydurma (Fabrication): Bir bilimsel araştırmada verileri ya da sonuçları uydurup kayda geçirip raporlama, tespiti zor olduğu için ciddi bir etik ihlaldir.

3-  Çarpıtma (Falsification): Bilimsel araştırmalarda verileri kasıtlı olarak değiştirme ve gözlemlerin sonuçlarında yapılan manipülasyonlar etik dışıdır. 

4-  Çoklu Yayın (Duplication): Aynı yazarın daha önce yayımlanan, içeriği benzer şekilde tekrar edilen yayınlara çoklu yayın denir, bu yayınlar genellikle ana problem, yöntem ve analiz bakımından benzerlik gösterir. 

5- Dilimleme (Salami Slicing): Bir araştırma sonucundan elde edilen raporların, olabildiğince fazla yayın elde etmek amacıyla parçalara bölünmesi etik dışıdır. 

6-  Yazarlık Hakkı: Yazarlık için, araştırma tasarımına katkı sağlama, veri analizi ve makale yazımına önemli katkıda bulunma gibi bir dizi ölçüt gereklidir; sadece idari sorumluluk veya finansal destek sağlamak yazarlık için yeterli değildir.

7- Taraflı Yayın (Conflict of Interest): Araştırmanın tarafsızlık ilkesine aykırı olarak, özellikle destekleyen kurum veya kuruluş lehine yönlendirilmesi ve sonuçların manipüle edilmesi etik dışıdır.

8- Kaynakların Taraflı Seçilmesi: Bilimsel çalışmalarda, kasıtlı olarak belirli kişi, grup, ulus veya görüşün kaynaklarına atıfta bulunmak, etik dışı bir davranıştır.

9-  Destek Belirtmemek (Teşekkür Etmemek): Yazarlık kriterlerini karşılamayan kişilere veya kurumlara destekleri için teşekkür edilmemesi etik dışıdır.

10- İnsan ve Hayvan Etiğine Saygısızlık: İnsanlar ve hayvanlarla yapılacak araştırmalar, etik kurullar tarafından denetlenmeli ve bu canlılara zarar verilmemelidir.

Diğer Etik Dışı Davranışlar: Araştırma ve yayın etiği ilkelerine aykırı diğer davranışlar, örneğin kongrelerde sunum yapmamak ve tartışmalara katılmamak gibi etik ihlalleri kapsar (TÜBİTAK, 2006).

KAYNAKÇA

Bartneck, C., Lütge, C., Wagner, A., & Welsh, S. (2021). What is ethics? In An introduction to ethics robotics and AI. Chapter 3, (pp 17-26). Springer Cham.

Ersoy, N. (2015). Araştırma etiği. Kocaeli Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 1(1), 2-8.

Fırıncıoğulları, S. (2016). Sosyal bilimler ve hermeneutik üzerine kısa bir değerlendirme. Sosyoloji Dergisi, 33, 37-48.

GADAMER, H.G., 2008, Hakikat ve Yöntem, (Çev.) Hüsamettin Arslan ve İsmail Yavuzcan, Cilt 1, İstanbul: Paradigma Yayınları.

Işık, E. (2024). Türkiye'de Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiğine Aykırılığın Hukuki Rejimi.

Türkiye Bilimler Akademisi [TÜBA]. (2002). Bilimsel araştırmada etik ve sorunları. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.

Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu [TÜBİTAK]. (2006). Bilimsel dergilere gönderilen makalelerde dikkat edilmesi gereken noktalar. http://journals.tubitak.gov.tr/genel/brosur.pdf adresinden 10 Ağustos 2015 tarihinde erişilmiştir.