Bizans ve İkonoklazma

İkonoklazma tanım olarak, bir kültürün kendi dini ikona ve diğer sembollerine ya da anıtlarına dini ya da politik güdülerle planlı saldırısıdır. Sıklıkla iç politik ya da dinî değişimlerin ana parçasıdır. Bir başka tanım ise tasvir kırıcılıktır.

Bizans İmparatorluğu’nun özellikle 6. ve 7. yüzyıllarda yoğunlaşarak artan ikon ve dinî tasvir kültü, devlet-kilise arasındaki iş birliği ile hızla yayılıp geliştikçe, bir yandan da bu hareketin olumsuz yönleri bazılarınca göze batmaya başladı. Bizans’ın bu dönemde dinî tasvirleri özellikle kullanmasında ana sebep dinî kurum desteklerini almaya devam etmektir. Birçok devlette karşımıza çıkan, yönetimi dinî değerlerle meşrulaştırmak ikonların bu kadar çok kullanımının ana sebeplerindendir. Bir başka sebebi ise din liderleri konumunda Bizans’ın kendine yer edinmek istemesidir.

Bu dönüşüm; Bizans’ın 8. yüzyılda geçirdiği siyasi ve askerî bunalım sırasında tahta geçen III. Leon’un siyasi, hukuki, ekonomik ve dinî alanda gerçekleştirdiği reformlar, ikonoklazma hareketine zemin hazırlamıştır. Yaşanan sosyal ve siyasi sıkıntılar sırasında halkın kendini iyi hissetmek için sığındığı ikonlara, zaman içerisinde aracı işlevini kaybetmesiyle tapınılmaya başlamıştır. Bunu bir bakıma putperestlik olarak gören III. Leon, aynı zamanda ekonomik olarak devletin gücünü zayıflatan ikonaların var olan tüm tasvirlerine karşı çıkmıştır. Bu durum birçok devletin şaşırdığı ve rahatsızlık hissettiği bir durumdu. Hristiyanlığın amacından uzaklaştığını savunan bu kesim Leon’un bu tutumuna olan tepkilerini açıkça göstermiştir.

İkonolazma hareketi 2 döneme bu hususlar ışığında hazırlanmıştır.

1.İkonoklazma Hareketi; III. Leon ile 726 yıllarında başlayan ve 787 yılları arasında İmparatoriçe Irene ile biten 61 yıllık bir döneme aittir. 8.yüzyıla gelindiğinde Leon’dan sonra tahta çıkan V. Konstantin ikona kırıcılığı destekleyen Hieria Konsili düzenlenmiştir. Bu konsilde artık dinî resim yapan ressamların bile aforoz edilmesi istenmiş, kutsal üçlemenin tüm değerlerinin dinî kurumlardan kaldırılması önerilmiştir. Bu konsilde alınması istenen kararlar birçok tarihçi tarafından ütopik istekler olarak yorumlanmıştır.

Hieria Konsili’nin tüm kararları önce İznik Konsili tarafından, sonra ise toplantının ekümenik (Daha büyük bir dinî birliği ya da dinler arası iş birliğini sağlama amacını güden girişimleri ifade eder.) özelliği Ortadoks ve Katolik kilisesi tarafından reddedilmiştir. V. Konstantin’den sonra tahta çıkan, VI. Konstantin’in yönetiminde olan Bizans İmparatorluğu, Konstantin’in annesi Irene’nin yönetim üzerindeki etkisindedir. Irene’nin 8.yüzyılda Nikeia’da(İznik) düzenlediği Ekümenik Konsil’inde ikona tahribi tartışıldı ve ikonoklast dönemi sona erdirdiler. Fakat yine de 61 yıl süren bu tahribat dönemine ait en önemli olay, Ayasofya tarafından imparatorluk sarayının girişi olan Halki Kapısı’nın üstünde duran Hristos Halkitis (İsa) tasvirinin yok edilip, yerine haç konulmasıdır.

2.ikonoklazma: İkonoklazma hareketi sadece dinî amaçlarla çıkan bir hareket değildir. Bunun en büyük örneği II. İkonoklazma hareketidir. II. İkonoklazma hareketi 815 yılında V. Leon’un, Patriğin kendisinin taç giymesine engel olmasından korkması üzerine, ikona tahribini tekrar gündeme getirmesi ile başlamıştır. Kendisi önderliğinde kurulan altı kişilik kurduğu komite ile, 754 yılındaki ilk yasak sırasında söz konusu olan ‘ikonların erdem teorisi’ tekrar gündeme gelmişti.

Bu teoriye göre Azizlerin tasvirlerini yapmanın ve buna ibadet etmenin günahı affedilmezdi. Bir Azizin tasviri yapılacaksa, o tasvir ruhani bir tasvir olmalıydı; asla bir Aziz, madden tasvir edilmemeliydi. Çünkü zaten Azizler ruhani varlıklardır ve ruh gibi manevi şeyler tasvir edilemez. Bu nedenle de yapılan bu ikonlar, asla Azizlere ait olmayan tasvirlerdi. Bu nedenle ikona karşıtı hareket tekrar güçlenmeye başlamıştır.

II. İkonoklast dönem; 843 yılında yine ikon sever başka bir imparatoriçe olan Theodora tarafından, bir daha gündeme gelmemek üzere son bulmuştur. Ortodoks inancının zaferini simgeleyen ikonoklast dönemin bitişi, Bizans’ın en önemli olayı olarak tarihe geçmiştir.