Deprem Terminolojisi
Fay, odak derinliği ve büyüklük gibi sıkça kullanılan ve bilmemiz gereken deprem terimlerinin kısa tanımları ve açıklamaları.
Depremlerle derinden sarsıldığımız ve çok zor günler geçirdiğimiz bugünlerde hepimizin gözü kulağı deprem bilimi uzmanlarının ekranlarda yaptığı açıklamalarda. Bu açıklamalar deprem riski ve bu risklere karşı alınabilecek önlemler konusunda yetkilileri uyarmak ve vatandaşları bilinçlendirmek için yapılıyor. Ancak bu önemli açıklamalar, içerisinde deprem bilimi ile ilişkili pek çok kavramı barındırdığından kafa karışıklığına yol açabiliyor. Oluşabilecek kavram kargaşasının önüne geçmek ve depreme dair verilen bilgileri daha sağlıklı şekilde yorumlayabilmek adına, deprem biliminde en çok kullanılan ve bilmemiz gereken birtakım terimleri tanımlarıyla birlikte bu yazıda derledim.
Levha: Üst mantoda yer alan ve yer kabuğunu oluşturan katı tabakalardır. Levhalar mantoda oluşan konveksiyon akıntıları sebebiyle oluşmuştur ve yine bu akıntı döngüsü sonucu sürekli hareket halindedirler. Levhaların birbirlerini ittirdiği veya birbirlerine sürtündüğü levha sınırlarında yaşanan bu hareketlilik depremleri meydana getirir.
Görsel: Yer kabuğunu oluşturan levhalar (kaynak: evrim ağacı)
Fay: Yer kabuğundaki kayaçların levha hareketliliği sebebiyle kayması sonucu oluşan kırıktır. Faylar levha sınırlarında bulunurlar ve gerilimlerini aniden boşalttıklarında deprem üretirler.
Odak noktası/İç merkez/Hiposantr: Depremin enerjisinin açığa çıktığı noktadır (pratikte bu bir alandır) ve yerin altında bulunur.
Merkez üssü/Dış merkez/Episantr: Yeryüzünde bulunan ve odak noktasına en yakın olan noktadır (pratikte bu bir alandır). Deprem en çok burada hissedilir ve depremin büyüklüğüne göre bu alanın büyüklüğü de değişir.
Odak derinliği: Odak noktası ile merkez üssü arasındaki en kısa mesafedir. Derinlik azaldıkça depremin yeryüzünde hissedilme seviyesi de artar.
Deprem dalgası: Levha sınırlarındaki hareketler sonucu oluşan ve ani bir kaymayı engelleyen sürtünme kuvvetinin aşılması ile anlık olarak açığa çıkan dalgadır. Bu dalga odak noktadan çevreye doğru yayılır ve merkezden uzaklaştıkça enerjisi azalır.
Büyüklük/Magnitüd: Deprem sırasında açığa çıkan enerjiyi ifade eden ölçümdür. Hesaplanmasında Richter Ölçeği kullanılır.
Şiddet: Depremin yeryüzünde hissedilen etkisini ve sebep olduğu yıkımı ifade eden ölçümdür. Hesaplanmasında en yaygın kullanılan ölçek Mercalli Ölçeği’dir. Depremin şiddeti ve büyüklüğü tamamen farklı kavramlardır ve sık sık birbirleriyle karıştırılırlar. Bir depremin şiddeti, büyüklüğün yanı sıra odak derinliği, depremin uzaklığı ve yapıların sağlamlığı gibi bir dizi faktörden etkilenir.
Öncü Deprem: Ana deprem öncesinde meydana gelen, nispeten küçük depremdir. Öncü deprem ana depremle aynı bölgede meydana gelir ve bu depremin ana deprem olana kadar öncü olup olmadığı tespit edilemez.
Artçı Deprem: Ana depremi takiben meydana gelen nispeten küçük depremdir. Artçı depremler de öncüler gibi ana depremle aynı bölgede meydana gelir. Bu depremlerin ana depremden sonra ne kadar süre daha meydana geleceği bilinmemekle beraber, büyük depremleri takip eden artçı deprem silsilesinin yıllarca sürebildiği görülmüştür.
Kaynaklar
Bakırcı, Çağrı Mert. “Levha Hareketleri (Plaka Tektoniği): Dünya Yüzeyini Oluşturan Plakalar Nelerdir?” Evrim Ağacı, Evrim Ağacı, 21 Nov. 2019.
“Deprem Sözlüğü.” Deprem ve Zemin İnceleme Müdürlüğü.
“Depremlerin Oluşumu ve Türleri.” Depremlerin Oluşumu ve Türleri | Deprem Uygulama ve Araştırma Merkezi.
“Earthquakes: Glossary.” Earthquake | Glossary, Definition, Meaning and Related Terms.
“Sıkça Sorulan Sorular.” Süleyman Demirel Üniversitesi - Deprem Ve Jeoteknik Araştırma Merkezi.