Dışsallık

Hepimiz gündelik yaşamımızda alışveriş yapmaktayız. Bir malı satın alırken ya da satarken karşılığında para veriyoruz veya alıyoruz. Alışveriş sırasında malı satın alan kişi ve satan kişi özel faydalar elde ediyor. Bir taraf para kazanırken diğer taraf mal veya hizmete sahip oluyor. Bir mal veya hizmet satın aldığımız zaman bazen bizim haricimizde başka insanlar da fayda veya zarar görmektedir. Satın alınan mal ve hizmetlerin çevreye etkisine dışsallık denir.

Dışsallık karşımıza iki şekilde çıkmaktadır. Bunlar pozitif dışsallık veya negatif dışsallıktır. Ancak dışsallık sadece satın alan kişi tarafından çevreye yayılmaz, üreticiler de negatif veya pozitif dışsallığa sebep olabilir.

Dışsallık Çeşitleri

1-Pozitif Dışsallık

Pozitif dışsallık malı veya hizmeti satın alan kişi ya da üretici tarafından çevreye de katkısı bulunan kullanımlardır. Örneğin bir hizmet satın alıyorsunuz ve çevrenizde, siz o malı aldığınız için bundan faydalanıyor. Bu noktada en güzel örnek eğitim verilebilir. Siz eğitim hizmetinden yararlandığınız zaman sadece faydası size değil tüm topluma yayılmış olur.

Özel bir eğitim kurumunu düşünün, burs ile eğitim vermekte ve birey haricinde sağladığı eğitimin topluma da katkısı olduğunu biliyoruz. Devlet böyle durumlarda kuruma sübvansiyon uygulamaları yapar ve vakıf üniversiteleri öğrencilere burs sağlar. İşte devletin pozitif dışsallığa müdahalesi bu şekildedir.

Pozitif dışsallığa diğer bir örnek ise covid-19 döneminde bireylerin aşı olmasıdır. İnsanlar aşılarını yaptırdığı zaman hastalıktan korunurken aynı zamanda hastalığın yayılmamasını sağladıkları için pozitif bir dışsallık sağlarlar.

2-Negatif Dışsallık

Negatif dışsallık malı veya hizmeti satın alan kişi ya da üretici tarafından çevreye zararı bulunan kullanımlardır. Örneğin bir mal üreten firmasınız ve çevrenizde, siz o malı ürettiğiniz için zarar görüyor. Örnek olarak çevre kirliliğine sebep olan fabrikaları verebiliriz. Bu fabrikalar devlet müdahalesi olmadığı sürece verdikleri zararın maliyetlerine katlanmamış olurlar. İşte bu durum negatif dışsallık olarak adlandırılır.

Devlet bu noktada çeşitli önlemler almaktadır. Çevreye zarar veren malın üretimini yasaklayabilmektedir. Ancak genellikle devlet negatif dışsallıkları vergilendirme yolu ile önlemektedir veya çevreye zarar veren fabrikaya çevre kirliliğini önleyeceği filtreleme yöntemi uygular. Bu şekilde negatif dışsallıklar önlenebilir. Çünkü temiz bir çevre her şeyden önce bir insan hakkıdır.

Negatif dışsallığa diğer bir örnek ise covid-19 döneminde aşı olmayan bireylerin kendileri açısından önlem almamaları yanında hastalığı yayma tehlikesi bulundurmalarıdır. Bir dönem aşı olmayan insanların avm vb. yerlere giriş yapamamaları da negatif dışsallığın önlenmesi olarak görülebilir.