Orhun Abideleri

Orhun Abidelerini incelemeden önce Abidelerin özellikleri bilmemiz gerekir; Abideler, devrinin siyasi, iktisadi, ilmi, fikri ve kültürel hayatının ortaya konulmasında önemli rol oynayan eselerdir. Abideler, birinci el kaynaklar olmaları sebebiyle, bir dönemin anlaşılabilmesi açısından ilk başvurulan kaynaklar arasında yer almaktadır. Abideler, genel olarak iki ana gruba ayrılır; Kâmil ve Nakıs abideler. Kâmil abideler genel bilgilerden oluşan ve kendi içinde sınıflara ayrılan abidelerdir. Nakıs abidelerde ise durum biraz daha farklıdır. Nakıs abideler, Kâmil abideler kadar sınıflandırmaya sahip değildir. Bir eser hakkında daha genel ve temel bilgileri vermektedir. 

Orhun Abidelerinden ilk defa Cüveyni, Tarih-i Cihângûşa adlı eserde söz edilmiştir. Çin yıllıklarında da adının geçmesine rağmen, abideler 18. ve 19. yüzyıllara kadar net bir şekilde incelenmemiştir.

Abidelerinin konumu, Orta Moğolistan’da Koça-Çaydam gölü tarafındadır. Orhon ırmağının eski yatağı tarafında bulunduğu için Orhun abidelerine aynı zamanda, Orhon yazıtları da denmektedir.

 Orhun Abideleri, Göktürkler tarafından yazılmış anıtlardır. Göktürkler MÖ. 6 ve 8. yüzyıllarda hüküm sürmüş bir Türk devletidir. Abideler ‘in ana dili Gök Türkçedir. Göktürkler, tarihte ilk Türk adını kullanan devlettir. Göktürkler, kuruluşlarından itibaren çok hızlı büyüyen bir devlettir. Göktürkler ile alakalı 6. Yüzyıldan itibaren Çin kaynaklarında birçok bilgi bulmak mümkündür.

 Bu abidelerin asıl yazılma sebebi devletin halka hesap vermek istemesidir. 

Abidelerin birçok önemli özelliği vardır. Bunlara;

 O döneme kadar hiçbir eserde Türk devleti adının geçmemesi,

Abidelerin Türkçe hazırlanmış olması,

Abideler ’in, bize o dönemin sosyal, kültürel ve siyasi olayları yansıtması,

Toplumun gelenek ve göreneklerini betimlenmesi, 

Tarih yazıcılığının bu abidelerle başlanması; bunlara örnek olarak gösterilebilir. 

Kültigin Abidesi’nin fiziksel özellikler şu şekildedir:

Kültigin Abidesi ilk yapıldığı zaman kaplumbağa şeklinde bir oyuk üzerine yerleştirilmiştir. Kaplumbağa motifinin kullanılma sebebi, kaplumbağa motifi devletin gücünü, koruyuculuğunu ve sonsuzluğunu sembolize etmesidir. Ama hava şartları ve jeolojik olaylar sebebiyle bulunduğunda, abide devrilmiş bir şekildedir. Abidenin yüksekliği 37,5 metredir. Abide, kireç taşı ve saf olmayan mermerden hazırlanmıştır.

 Abidenin 4 cephesi vardır. Batı cephesi Çince bir şekilde hazırlanmıştır. Bu durum bize Göktürkler ’in Çinlilerle ilişki içerisinde olduğunu göstermektedir. Cepheler arasında kalan yerlerde hem Çince hem de Göktürkçe yazılar bulunmaktadır. Abidenin doğu cephesinde 40, kuzey ve güney cephelerinde ise 13 satır bulunmaktadır. Yazılar yukarıdan aşağı ve sağdan sola doğru olacak şekilde yazılmıştır. Abidede, Göktürklerin Çinlilere olan kültürel ve siyasi ilişkilerinden, devletin sınırlarının genişliğinden, hanedanın aile yapısından, ilişki içerisinde olunan diğer devletlerden bahsedilmektedir.

Bilge Kağan Abidesi Kültigin abidesinin 1 kilometre doğusundadır. Fiziksel olarak Kültigin abidesinden farkı bir miktar daha yüksek olmasıdır. Bilge Kağan Abidesi Kultigin Abidesinden daha çok jeolojik olaylardan etkilenmiştir. Abide, kırılmış ve parçalanmıştır. Abidenin bir kısmı Bilge Kağan tarafından, bir kısmı da ölümünden sonra yeğeni Yollug Tugin tarafından yazılmıştır. Bilge Kağan’ın ölümünden sonra eklenen kısımlarda, Yollug Tuginin kitabeleri ve ilaveleri yer almaktadır.[Bilge Kağan Abidesi verdiği bilgiler bakımından Kültigin abidesinin devamı şeklindedir. Bu abidede, siyasi olarak izlenmesi gereken yoldan bahsedilmiştir.

Tonyukuk Abidesi, iki abidenin doğusunda yer almaktadır. Bu abide diğer abidelere kıyasla daha iyi durumda bulunmuştur. Abide devrilmemiştir. Fiziksel olarak 4 cepheli 2 taş halindedir. Büyük olan taşta 35, küçük olan taşta ise 27 satır bulunmaktadır. Küçük olarak adlandırılan taştaki yazılar önemsiz bir şekilde yazılmış ve aşınmış bir haldedir. Bu abidenin yazıları Bilge Kağan ve Kültigin abidesi kadar okunaklı değildir. 

Tonyukuk, Bilge Kağan devrine kadar başkumandan ve önemli bir devlet adamı olarak hüküm sürmüştür. 

 Tonyukuk abidesi sayesinde hem o dönemin siyaseti hakkında hem de o dönem savaşlarının iç yüzünü, çetinliğini öğrenebilmekteyiz. Bu abidede o döneme kadar tahta çıkmış kağanlar hakkında genel bilgiler de bulunmaktadır.