Sartre'nin Varlık Ve Hiçliği Üzerine: Varoluşçuluğun Manası

“Sahip olabileceğim herhangi bir bilginin ötesinde, ben başka birinin bildiği bu benim. Ve ben olan bu ben bu, ötekinin bana yabancılaştırdığı bir dünyadayım, çünkü ötekinin görünüşü benim varlığımı ve buna bağlı olarak duvarları, kapıyı, anahtar deliğini kucaklıyor.” – J.P. SARTRE

Sosyal araştırmalarda ontoloji, epistemoloji ve metodoloji için çok sayıda kılavuz vardır ve burada hepsine atıfta bulunmaya çok da gerek yoktur. Kısaca ontoloji, felsefenin bir dalı olarak, var olanın, nesnelerin tür ve yapılarının bilimidir. Basit bir ifadeyle, ontoloji, varlıkların sınıflandırılmasını ve açıklamasını arar. Ontoloji, araştırma nesnesiyle, incelemeye ayarladığınız şeyle ilgilidir.

Ontoloji, varlığın ve varoluşun doğası hakkındaki iddialarla ilgilenir. Felsefede en uzun süredir devam eden ontolojik sorulardan biri, Tanrının varlığı veya başka türlü ya da en azından daha yüksek bir varlığın bir anlamı ile ilgilidir. Bu, filozofların diğer şeylerin yanı sıra varoluşun amacını, a priori akıl yürütmenin doğasını, duyusal deneyimin anlamını ve geçerli argümanı neyin oluşturduğunu sorgulamaları için bir sıçrama tahtası sağlamıştır. Sosyal araştırmanın daha dünyevi dünyasında ontoloji hakkında düşünmek, gerçekliğin, özellikle de sosyal gerçekliğin temel doğası hakkındaki inançlara atıfta bulunur. Bu inançlar genellikle bir yanda gözlemciden bağımsız olarak var olan nesnel bir gerçeklik ile diğer yanda öznel olarak göründüğü ya da daha yaygın olarak gruplar içinde müzakere edildiği şekliyle gerçeklik arasındaki dikotomi açısından tartışılır. İlki tipik olarak nesnelci, realist veya temelci ontoloji bayrağı altına girer, ikincisi ise konstrüktivizm veya yorumculuk tarafından bilgilendirilen anti-pozitivist veya anti-temelci bir ontolojidir. Anti-pozitivist konum, deneyimlerimize göre, sosyal teoriyle ilgilenenler arasında daha yaygın olarak kabul edilmektedir, ancak bu genelleme tüm ülkelerde, disiplinlerde ve aslında zaman içinde geçerli olmak zorunda değildir.

Peki, Sartre bu işin neresinde?

Varlık ve Hiçlik’in başlangıcından itibaren Sartre, gerçekliği oluşturan görünüşlerin arkasına veya altında yatan insanların bilebileceği herhangi bir aşkın gerçeklik veya varlık kavramını reddederek Nietzsche’ye olan borcunu gösterir. Yani, görünüşlerin deneyimi gerçekliktir. Bu bir boşluk anlamına gelse de Sartre bunu olumsuz bir gerçek olarak görmez. Bazı özsel varlık formları arayışından kurtulmuş olarak, bilinçli varlıklar (tüm kendi için varlıklar) olarak bizler, dünyaya ilişkin kişisel, öznel deneyimimizin var olan tek gerçek olduğunu bilme konusunda güçleniriz. Varlığın ve yokluğun, doğrunun ve yanlışın yargıcı biziz.

Sartre’ın dünya görüşünün anahtar kavramları kendinde varlık ve kendi için varlıktır. Birbirleriyle nasıl ilişki kurduklarını anlamanın bir yolu, kendinde varlığı nesne için başka bir sözcük ve kendi için varlığı da özne için başka bir sözcük olarak düşünmektedir. Kendinde varlık, fiziksel özellikleriyle tanımlanan bir şeydir, özne ise bilinç veya fiziksel olmayan ve özselleştirilemez niteliklerle tanımlanır. Kendi için varlık ya da özne, fiziksel benliğin bir kısmına ya da bir nesnenin ya da kendinde varlığın bazı niteliklerine de sahip olduğundan, bu kavramlar belirli bir dereceye kadar örtüşmektedir. Dolayısıyla, bazen bir kendi için varlık, zararlı ve yanlışlıkla bir kendinde varlık olarak kabul edilebilir.

Sartre için bilince sahip varlıkların etkileşimi ana odak noktasıdır ve kendisi için varlığı başka bir kendisi için varlık ile etkileşime girecek şekilde tanımlarken, anahtar kavramlar “bakış” ve “öteki” dir. Sartre’ın görüşüne göre, kuşkusuz, ötekinin bakışı yabancılaştırıcıdır. Algılanma bilincimiz, yalnızca bize içkin olan bilinci ve özgürlüğü inkar etmemize neden olmakla kalmaz, aynı zamanda tam da bu nitelikleri muadilimizde tanımamıza neden olur. Sonuç olarak, bakışının nihai olarak insanlıktan çıkarıcı ve nesnelleştirici olduğunu kabul etsek bile, bize üstün bakan ötekini görmeye mecbur kalırız.

Ötekinin bakışına karşılık olarak, kendimizi özgür ve bilinçli olarak ilan edeceğiz ve bizi nesneleştiren bireyi nesneleştirmeye çalışacağız, böylece ilişkiyi tersine çevireceğiz. Bu özgürlük büyük bir hediye olarak görülebilse de, Sartre bunun gerektirdiği sorumlulukta ısrar ederek bunu biraz olsun yumuşatmaktadır. Aslında, kendisi için kendi özgürlüğünü ıstırap içinde keşfedecektir. Özgürlük mutlaksa, sorumluluk da mutlaktır ve bu nedenle ben gerçekten kendimi ne yaptıysam oyum. Eylemlerimizi veya tutumlarımızı yetiştirilme tarzımıza, sosyal veya ekonomik durumumuza, geçmişimize ve davranış kalıplarına atmak isteyebiliriz ama aslında bu seçimi ben yaptım ve her şeyi beni pasif bir birey olmaya yönelttiyse de özgürce olabilirim. Bundan vazgeçmeliyizdir aslında. Dolayısıyla özgürlük, varlığımızın özüdür ve içerdiği sorumluluk nedeniyle kendi içini derin bir ıstıraba sürüklediği için zehirli bir armağandır.

Sartre, Varlık ve Hiçlik’te ortaya konan ontolojik görüşün etik içeriklerini ancak çalışmanın sonunda gündeme getirir. Daha sonraki çalışmalarında, özellikle ünlü “Varoluşçuluğun Hümanizmi” dersinde Sartre, varlığın doğasına dair varoluşçu bir çalışmaya dayalı bir etik felsefesinin ana hatlarını çizmeye çalışır.

Kısacası, özgür bireylerin seçimleri ve eylemleri tarafından yaratıldıkları için değerlerin asla nesnel olmadığını savunuyor. Sartre’ın böylesine hiçlik ve eksiklikle dolu bir esere yerleştirdiği umut burada yatar: özgürlük, insanlığın nimeti olduğu kadar lanetidir ve bu özgürlükten çıkardığımız şey kendimizindir. İçinde büyük ve belirsiz bir olasılık yatmaktadır.

Varlık ve Hiçlik’te değinmek istediğim son önemli kısmı ise, başkaları için varlık ile ilgili olan kısımdır. Sartre’ın kitabının bu bölümünde kişiler arası ilişkiler hakkında söylediklerinin muazzam bir etkisi oldu.

O halde Varlık ve Hiçlik’in mirası ne olacak? Etkisinin muazzam olduğunu söyleyebilirim. 21. yüzyılın başında, nihilist çağ ile mücadele etmeye devam ederken, ona yeni bir bakış açısıyla yaklaşmalıyız. Böylece bu kitabı bir rehber olarak kullanabiliriz. Kitabı iyi anlamak, kendimizi çok uzun zamandır içinde bulduğumuz karmakarış olan o durumdan çıkış yolumuzu bulmamızı sağlayabilir.