Universe 25 Deneyi: Farelerin Cennetindeki Sosyal Çöküş
Fareler Üzerinden Sosyal Yapının İncelenmesi: Aşırı kalabalığın bireyler üzerindeki etkileri.
Evren 25 Deneyi (Universe 25), Amerikalı davranış bilimci " John B. Calhoun" tarafından 1968 yılında gerçekleştirilen deneylerden biridir. Calhoun, bu çalışmasıyla aşırı nüfus yoğunluğunun farelerin sosyal ve psikolojik davranışları üzerindeki etkilerini gözlemlemiştir. Deney, modern toplumlardaki sosyal çöküşe dair metaforik bir uyarı olarak sıkça kullanılır.
Deneyin Zaman Çizelgesi ve Kurulumu
Başlangıç: 1968
Calhoun, Maryland’de bulunan National Institute of Mental Health (NIMH) laboratuvarında, ideal bir ortam sağladığı fare kolonisi kurdu. Deney kabı (evren), "3000 fareye kadar kapasite" ye sahipti ve her türlü ihtiyacın karşılandığı bol yiyecek, temiz su ve güvenli barınaklar içeriyordu. Deney başlangıcında ortama 4 erkek ve 4 dişi fare yerleştirildi.
Sosyal ortam: Farelerin yaşaması için her koşul optimize edilmişti.
İlk 104 gün: "Gelişme aşaması" olarak adlandırılan bu dönemde fareler ortama alıştı ve üremeye başladı.
Kritik Aşamalar ve Dönemler
1. Popülasyon Patlaması ve Sosyal Denge (Gün 105-315)
Bu dönemde, fare kolonisi hızla büyüyerek 620 bireye ulaştı. İlk başlarda her birey sosyal rollerini yerine getirdi ve kolonide denge hakimdi. Anne fareler yavrularıyla ilgilendi, erkekler kendi bölgelerini korudu ve işlevsel sosyal ilişkiler vardı.
2. Sosyal Bozulma (Gün 315 sonrası)
Ancak nüfus 620’ye ulaştıktan sonra toplumsal problemler ortaya çıkmaya başladı. Ortamda fazla birey olması nedeniyle fareler arasında sosyal alan ve görev çatışmaları yaşandı. Üreme oranı düştü ve birçok birey, kendilerine sosyal roller bulamayınca pasifleşti. Erkek farelerin bir kısmı “çekingen” davranışlar sergileyerek toplumdan uzaklaşmaya başladı. Bu gruptaki fareler fiziksel saldırılara uğrasa bile tepki vermeyip yalnız kaldılar.
Dişi farelerde de benzer sorunlar görüldü: annelik içgüdüsü zayıfladı, bazıları yavrularını unutarak terk etti veya yarıda bıraktı. “Güzel olanlar” olarak adlandırılan bir grup fare, diğerlerinden tamamen izole olup günlerini sadece uyuyarak ve tüylerini temizleyerek geçirdi.
3. Davranışsal Çöküş (Behavioral Sink) ve İzolasyon (Gün 560 civarı)
Bu evrede, deneyde "davranışsal çöküntü" (behavioral sink) adı verilen fenomen gözlemlendi. Farelerin büyük bir kısmı saldırganlık, izolasyon ve sosyal etkileşimden tamamen kopma belirtileri gösterdi.
-Erkeklerin bir kısmı tamamen pasifleşti ve herhangi bir sosyal role sahip olmadan "yalnız bireyler" haline geldi.
-Yavruların hayatta kalma oranı ciddi şekilde düştü, zira anneler ilgisiz hale gelmişti.
-Kolonide üreme tamamen durdu ve farelerin sayısı giderek azaldı.
Sonuç: Toplu Çöküş ve Yok Oluş
Deneyin 600. gününden sonra, fare kolonisi tüm kaynakların mevcut olmasına rağmen çöktü. Üreme tamamen sona erdi ve kalan bireylerin çoğu işlevsiz ya da izole durumdaydı. 800. gün civarında kolonide hayatta kalan birey kalmadı.
Deneyin Anlamı ve Sosyolojik Çıkarımlar
Calhoun’un deneyi, aşırı kalabalığın insan ilişkileri üzerinde yarattığı baskıyı gözler önüne seriyor. Sınırsız kaynaklara rağmen, bireylerin sosyal rollerini kaybetmesi toplumun çöküşüne yol açıyor. Deney, özellikle "modern şehirleşme", "yalnızlık" ve "sosyal kopukluk" gibi sorunlarla sıkça paralellik kuruluyor.
Anahtar Kavramlar
Behavioral Sink (Davranışsal Çöküş): Aşırı kalabalık ortamda bireylerin sosyal rollerini yitirmesi ve işlevsiz hale gelmesi.
Sosyal İzolasyon: Kalabalığın bireyleri yalnızlaştırarak sosyal ilişkilere yabancılaştırması.
Sosyal Deneyler ve Toplum Çöküşü: Günümüzde kentleşme ve sosyal ilişkilerin bozulmasıyla deney arasında sıkça paralellik kurulur.
Eleştiriler ve Günümüz Yorumu
Evren 25 deneyi, toplumlara dair çıkarımlar sunarken bazı eleştiriler de almıştır. İnsanların sosyal yapısının farelerden çok daha karmaşık olduğu ve bu deneyin insan topluluklarına birebir uyarlanamayacağı savunulur. Ancak deney, "nüfus artışı, kentleşme ve bireysel yalnızlık" gibi konularda önemli bir uyarı niteliği taşımaya devam eder.
KAYNAKÇA VE ALINTILAR