Zamanın İzinde: İran Halıları ve Simgesel Değerleri 

Bir miras ve yatırım kıymetinde sayılabilecek olan İran halılarının tarihi, yüzyıllar öncesine dayanmaktadır. Günümüzde de, geçmişte olduğu üzere bu halılar, pek çok alanda kullanılmış ve artık modern çağda bir lüks temsili halini almıştır. İran halısına dair en eski kalıntı, MS-Sasani döneminde bulunurken ,yükselişe geçmeleri ve tanınmaları sanata olan ilgisiyle de bilinen Şah Abbas'ın dönemiyle olmuştur. İsfahan'da kurulmasını sağladığı halı atölyeleriyle,el sanatlarına olan desteğini tescilleyen Şah Abbas'ın namına adanmış motife de yazımızın devamında değineceğiz.

Kültürel açıdan bakıldığında İran halıları öncelikle göçebe kabilelerde çadırların yerini kaplayan, soğuk hava koşullarına karşın bir korunak veya at/deve selesi olarak kullanılsa da zamanla elit kesime, saraylara ve krallara laik bir simge olarak görülmeye başlanmıştır. El yapımı halılarda kullanılan ana materyaller genelde yün, pamuk ve ipekten oluşmakta iken kabilelerin ise dayanıklılık açısından daha güçlü olduğundan, bazen keçi ve deve kılı da kullandıkları görülmüş. Sert dokuları açısından izolasyon için ideal olan bu malzemeler, göçebe kabilelerin zamanında kendilerine yetmeleri ve dışarı kaynaklardan alışveriş yapma gereksinimlerini de azaltmalarını sağlamış.

Peki, bir sergi objesi olarak görülen ve yere sermek yerine duvarlara tablo mahalinde asılan o parlak renkli, pamuk-ipek veyahut safi ipekten yapılan halılar ne zaman zirveye ulaşmışlardır? 

16-17. Yüzyılları arasında artizan İran halılarının dizaynları iyice  rafineleşmeye, içlerinde altın veya gümüş iplikler kullanılmaya başlanmıştır. Nadir ve pahalı olan ipekle birlikte de halılardaki ince detaylar ve canlı renkler, çok daha dikkat çekici elementler haline gelmiştir. Safavid döneminde, yine Şah Abbas tarafından Avrupa'ya ithalat edilmeleri veya diplomatik birer hediye olarak sunulmalarının ünlerini arttırmada büyük bir rol oynadığı biliniyor. 

Sadece yüzeysel bir güzellikten ibaret olmayan İran halıları, içlerinde derin sembolizmler de barındırırlar. Bölgesel olarak farklı şekillerde üretilmelerinin yanında (Tebriz, Kaşan ve İsfahan), kullanılan ipliklerin renkleri ve motiflerin hepsi birer sembol olarak görülüyor. 

Örneğin, geometrik desenler genellikle hayatın harmonisini ve dengeyi simgelerler. Geometrik dizaynlarda herhangi bir sınırlama olmadığı gibi, tekrar eden şekillerin kullanımı doğanın ve evrenin sonsuzluğunu simgeleyebilir. 

Doğadan bahsedilirken, çok çeşitli ve yaygın olarak kullanılan çiçek, bağ ve bahçe motifleri de tabii ki göz ardı edilemez. Bir lotus çiçeği yeniden doğumu ve ölümsüzlüğü simgelediği düşünülür, çoğunlukla olgunlaşmış olarak gösterilen narın ise iyi şans ve geleceği. 

Yazımızın ilk paragrafında bahsettiğimiz “Şah Abbas motifi” de büyük oranla lotus çiçeği veya benzeri çiçeklerden oluşur. Dengeye gösterilen özen, bu motifin kullanıldığı halılarda da desenlerin simetrik birleşimleri ve sonsuz bir şelale mahiyetinde akıp gitmeleriyle gözümüze çarpmaktadır. 

Vurucu İran halılarının temsiliyeti sadece şekillerle son bulmuyor. Evveliyetle, İran halısı denildiğinde çoğu kişinin aklına kırmızı ve tonları gelebilir. Yaygın olarak Tebriz halılarında kullanılan kırmızı,rengin tonuna dayanarak yumuşak ve silik veya parlak ve ışıltılıdır. Kökboya bitkisi,böcek kanı veya çiçek yaprakları gibi doğal yollarla elde edilen kırmızı; cesareti, ateşi ve kanı temsil eder. Beraberinde,diğer motifleri öne çıkarmak ve güçlü bir tasarım yaratmak için, her zaman popüler bir seçim olmuştur. 

Bu ateşli rengin haricinde, sakinliğin ve gökyüzünün sembolü olan mavi de İran halılarında kullanılan yaygın renklerden biridir. Yaygın olmayan ve pek rastlanamayan renklerden bir tanesi ise İslamik kültürde Hz.Muhammed’in favori rengi olarak bilinen ve dolayısıyla kutsal görülen yeşildir. Taşıdığı önemden dolayı günlük İran halılarında bu rengi görmek zor olsa da, yeşili büyük miktarda içeren majestik halılar bulunuyor. 

 Bahsi geçmeyen daha birçok artistik ve estetik özelliklere sahip İran halıları, günümüzde popülaritesini evrensel bir şekilde stabil tutmaya devam ediyor. Tek bir görevi olmayan bu halılara çağdaş sanat sergilerinde,saraylarda ve camiilerde rastlayabilirsiniz.Bir eve veya mekâna canlılık, sıcaklık ve kültürel derinlik getirmek adına eklenmesi gereken dekoratif parça ne diye soracak olursanız da, cevabım kesinlikle bir İran halısıdır.