Anayasa

1. Anayasa

Anayasa veya anayasacılık tarihsel süreçde iki anlayış çerçevesinde ortaya çıkar. Bunlardan biri denge ve denetleme üzerine kurulma anlayışına dayanır. Bunun ilk örneği Aristo tarafından ortaya atılan karma rejim anlayışına dayanır (Özbudun, 2015).

İkinci bir anlayış ise kuvvetler ayrılığı ile açıklanır. Bunun fikir öncülüğünü ise John Lock ve Montesque yapar. Bu anlayışa göre devlet organları fonksiyonel olarak ayrılmalı ve her bir devlet organı kendi işlevini icra etmelidir (Özbudun, 2015).

Tarihsel süreçde anayasacılık hareketleri başlar. Öncelikle 1215’de İngiltere’de kralın yetkileri sınırlandırılarak ilk anayasacılık hareketleri başlamıştır. Sonrasında 1689 yıllında ilan edilen haklar beyannamesi ile beraber temel hak ve özgürlüklere yer verilmiştir. 1776 Virginia anayasasında ilke kez kuvvetler ayrılığı kavramı resmi anayasanın başlangıç bildirinde geçer. 1787 yıllında ABD anayasası ilk yazılı metin olarak ortaya çıkar. 1789 yıllında ilan edilen insan ve yurttaş hakları beyannamesi ile bireylerin hak ve özgürlükler ve insan hakları gibi konular ifade edilir, düzenlenir (Özbudun, 2015).

Devlet anayasaları temel olarak iki şeyi belirtirler. Öncelikle devletin yapısını, devlet organlarını ve bunlar arasındaki güç paylaşımını düzenlerler (Shivey, 2021). Bu anayasanın siyasi niteliğini gösterir. İkinci olarak bireylerin hak ve özgürlüklerini düzenlerler. Bu anayasanın sosyal niteliğini gösterir (Kaboğlu, 2020).

Anayasalar devletin statüsünü düzenleyen metinlerdir. Bu nedenle her devletin kaideten de olsa bir anayasası vardır (Teziç, 2015 ). Çünkü devletin kendi başına bir kişiliği olamaz. Devlet tüzel kişiliği anayasadan kaynaklanır. Tüzel ve gerçek kişilikler de anayasa çerçevesinde kurulmuş olan hukuk sistemi içerisinde varlık gösterirler.

Siyasal iktidar emretme veya zor kullanma yetkisini yani egemenlik veya meşruiyetini anayasandan almaktadır (Teziç, 2015 ). Ancak anayasanın koymuş olduğu kurallar ve ilkeler ile de bağlıdır. Bu kapsamda anayasanın bağlayıcılığı hem yönetenler hem yönetilenler için geçerlidir.

Anayasalar ayrıca hukukun üstünlüğünü sağlama araçları olarak görülebilir. Çünkü anayasa çerçevesinde siyasal iktidar hem düzenlenmekte hem de bu kapsamda sınırlandırılmaktadır. Böylece siyasi iktidar hukuka tabi kılınır; keyfiliği önlenir. Ayrıca anayasalar birey hak ve özgürlüklerini korucu nitelikte olduğu zaman bunları da korucu bir işlevi olur (Shivey, 2021). Bu iki unsur hukuk devletini temel taşlarını oluşturur.

Sonuç olarak anayasalar için siyasal iktidarı iç hukuk sisteminde sınırlandıran ve hukuka tabi kılan metinler olarak tanımlayabiliriz. Anayasalarda temel hak ve özgürlükler de tanımlanır ve bu bağlamda korunur (Öztekin, 2016). Bu kapsamda anayasalarda şu üç konunun düzenlenmesi beklenir:

1-Siyasi Rejim: Siyasi iktidarın nasıl işbaşına geldiği düzenlenir. Bu rejimin büyük ölçüde demokratik olup olmadığını gösterir.

2-Anayasal organların kuruluşları, yetkileri ve birbiri ile olan ilişkileri anayasalarda tanımlanır ve düzenlenir.

3-Devletin vatandaşa ve vatandaşın devlete karşı hak ve ödevleri anayasalarda düzenlenir.

1.1. Anayasa Yapımı

Anayasa yapımı öncelikle toplumsal bazda ele alınabilir. Çeşitli ülkelerde yer alan toplumlar bölünmüş ve konsolide olmuş toplumlar olarak iki şekilde sınıflandırılır. Anayasa yapımında bu çerçevede ele alınır.

Bölünmüş toplumlarda anayasa yapımını etkilen birinci faktör yapılmak istenen anayasanın ince mi kalın mı olduğu ile ilgilidir. İnce anayasa ile devletin görev ve yetkiler, denge ve denetleme mekanizmaları kast edilir. Kalın anayasa ile ise bunlara ek olarak toplumun değerleri ve özlemini içeren bir yapı kastedilir. Bunlara kurucu fonksiyonda denir. İşte bu kalın anayasanın yapımı sırasında toplumun yapısı etkilidir. Bölünmüş toplumlarda anayasa yapım süreci kırılgan ve istikrarsızlığa sebep verebileceği ifade edilir (Özbudun, 2015).

Bölünmüş toplumlarda anayasa yapımını etkileyen diğer bir faktör ise siyasal elitlerin rolüdür. Siyasal elitler bu süreçde bütünleştirici ve uzlaştırıcı bir rol oynarsa anayasalar daha dayanıklı olmaktadır. Aksi takdirde siyasal elitlerin rolü tam tersi şekilde tezahür ederse anayasa daha kırılgan bir nitelikte olabilmektedir (Özbudun, 2015).

Anayasa yapımının bir de hukuki ve devletsel boyutu vardır. Bir devletin siyasi yapısını belirleme gücüne sahip iktidara kurucu iktidar denir. Buna karşın zaten anayasa ile kurulmuş olan iktidara ise kurulmuş iktidar denir. Kurulmuş iktidar var olan hukuk kuralarına veya kurucu iktidarın yaratmış olduğu hukuk ile bağlıdır (Özbudun, 2021).

Kurucu iktidar ise iki şekilde ortaya çıkabilir. Bunlar anayasa hukukunda çıkış süreci itibariyle asli ve tali(türev) kurucu iktidar olarak sınıflandırılır. Asli kurucu, iktidar bir devletin anayasanı en baştan itibaren veya yeniden yapabilmesini kapsar. Tali kurucu iktidar ise var olan anayasanın değiştirilmesini kapsamaktadır. Yani asli kurucu iktidar çıktığı dönem itibariyle hukuk ile bağlı değildir. Buna karşın tali kurucu iktidar çıktığı dönemde var olan anayasal kural ve esaslar ile bağlıdır (Özbudun, 2021). Bu kapsamda tali kurucu iktidar anayasa değişikliğini ancak mevcut anayasanın koymuş olduğu usule ve kuralara göre yapabilir. Buna karşın asli kurucu iktidarın ortaya çıktığı dönemde ya anayasa yoktur ya da anayasal düzene son verilmiştir (Teziç, 2015 ).

1.2. Anayasaların Sınıflandırılması

Anayalar niteliklerine, özelliklerine ve birçok unsura bağlı olarak sınıflandırılır veya tanımlanır.

1.    Maddi ve Şekli Anayasa: Maddi anlamda bir anayasa devletin şekli, hükümet şekli ve organlarının yetkileri ile birey hak ve özgürlüklerinin düzenleme içeriğini oluşturur. Bu maddi anayasanın yazılı olmasına gerek yoktur.

Şekli/Organik anayasa ise kanunlardan farklı usullerle anayasanın yapılmasını veya değiştirilmesini gerektiren metinleri ifade eder. Bu tür anayasalar aynı zamanda yazılıdırlar (Teziç, 2015 ).

2.    Yazılı Anayasa-Yazısız Anayasa: Bir anayasa düzenlenmesi gereken konular yazılı olarak bir metinde toplanmışsa ise o anayasaya yazılıdır. Buna karşın yazısız olan anayasalarda vardır. Bunlara teamülü anayasa da denir. En büyük örneğini İngiltere anayasasıdır. Bu anayasaların ortaya çıkışı sürekli uygulana kurallara ve bu kuralara uyulması gerektiğine ilişkin kanaate dayanır (Teziç, 2015 ). Ancak burada tek bir anayasal metin olmasa da birçok anayasal metin vardır.

3.    Çerçeve Anayasa-Düzenleyici Anayasa: Az maddeden oluşan ve ayrıntılı hükümler içermeyen anayasalar çerçeve anayasa denir. Buna karşın çok fazla anayasa hükmünden oluşan ve bunlarında ayrıntılı olarak düzenlendiği anayasalara düzenleyici(kazuistik) anayasa denir (Kaboğlu, 2020).

4.    Katı Anayasa-Esnek Anayasa: Esnek anayasalar olağan bir kanun nasıl değiştiriliyorsa aynı usul ve kurallar ile değiştirilebilen anayasaları anlatmak için kullanılır. Katı anayasalarda ise olağan kanunlardan farklı usuller ve kuralar getirilir. Bu tür anayasaların değiştirilmesinde nitelikli çoğunluk aranır. Buna ek olarak referandum ve senato onayından geçme ve anayasada değiştirilmez hükümlerin bulunması unsurları da bu tür anayasaların özellikleri arasındadır (Özbudun, 2015).

5.    Fedaral Devlet Anayasaları-Üniter Devlet Anayasaları: Üniter devlet anayasaların da yönetim tek merkezden yönetme üzerine kuruludur. Buna karşın federal devlet anayasalarında hem anayasa yapımı hem de yeki bağlamında farklılık vardır. Fedaral devlet anayasalarının yapımında hem federe devletlerin parlamentosu hem federal devletin parlamentosu katılır. Aynı şekilde federal devletlerde yönetim örgütlenişinde merkez ile yerel arasında yetki paylaşımı söz konusudur (Kaboğlu, 2020).

6.    Etkin ve İtibari Anayasa: Etkin anayasa söz, ilke ve esasları gerçekten uygulana anayasadır. İtibari anayasa ise sadece göstermelik var olan ancak fiiliyata uygulanmayan anayasadır. 

Kaynakça

Kaboğlu, İ. Ö., 2020. Anayasa Hukuku Dersleri. İstanbul : Legal Yayıncılık .

Özbudun, E., 2015. Anayasacılık ve Demokrasi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Özbudun, E., 2021. Türk Anayasa Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları.

Öztekin, A., 2016. Siyaset Bilimine Giriş. Ankara: Siyasal Kitabevi.

Shivey, W. P., 2021. Güç ve Tercih. Ankara: Serbest Akademi.

Teziç, E., 2015 . Anayasa Hukuku. İstanbul: Beta Yayıncılık.