Bilişsel Çelişki: Zihinsel Uyumsuzlukla Yaşamak

Bilişsel Çelişki Nedir?

Bilişsel çelişki, bireyin sahip olduğu inançlar, değerler veya tutumlar ile davranışları arasında bir tutarsızlık yaşaması durumudur. Bu tutarsızlık, kişide huzursuzluk, rahatsızlık ve gerginlik yaratır. İlk olarak sosyal psikolog Leon Festinger tarafından 1957 yılında tanımlanan bilişsel çelişki kuramı, insanların tutarsızlıkları azaltma eğiliminde olduğunu öne sürer.

Basit Bir Örnek: Sigara İçen Doktor

Sigaranın sağlığa zararlı olduğunu bilen bir doktorun sigara içmeye devam etmesi, klasik bir bilişsel çelişki örneğidir. Bilgi: "Sigara sağlığa zararlıdır." Davranış: "Sigara içmeye devam ediyorum." Bu iki unsur arasındaki çatışma, kişide rahatsızlık yaratır. Bu rahatsızlıkla başa çıkmak için kişi çeşitli yollar geliştirir: Sigaranın zararlarını küçümseyebilir, "zaten herkes bir gün ölecek" gibi gerekçeler bulabilir ya da davranışını değiştirip sigarayı bırakabilir.

Günlük Yaşamda Bilişsel Çelişki

Bilişsel çelişki, yalnızca büyük çelişkilerde değil, günlük yaşamda da sıkça karşımıza çıkar:

Diyet yapan birinin tatlı yemesi: “Şeker yememem gerekiyor ama tatlıyı yedim.” Bu durumda kişi, ya diyeti sorgular ya da yediği tatlıyı haklı çıkarmaya çalışır ("Bugün çok stresliydim, bunu hak ettim").

Çevreye duyarlı olduğunu söyleyen birinin plastik kullanması: Kişi, çevreyi önemsediğini söyler ama günlük hayatında sürekli plastik ürün kullanır. Çelişkiyi gidermek için "Cam şişeler çok pahalı", "Her şeyi ben mi değiştireceğim?" gibi savunmalar geliştirebilir.

İşe gitmek istemeyen ama işini sevdiğini söyleyen biri: “İşimi seviyorum” inancıyla “Her sabah gitmek istemiyorum” davranışı çeliştiğinde, kişi ya işini sevdiğine dair inancını sorgular ya da bu davranışı geçici ruh hâline bağlar.

Bilişsel Çelişkiyle Başa Çıkma Yolları

İnsanlar, bilişsel çelişki yaşadıklarında bu çelişkiyi azaltmak için üç temel strateji kullanırlar:

1. Davranışı Değiştirme: Birey, çelişkiye neden olan davranışı değiştirerek rahatlama sağlar. Örneğin, sigarayı bırakmak.
2. İnancı Değiştirme: Kişi, çelişki yaratan inancı yeniden değerlendirir. Örneğin, “Günde bir-iki sigara çok da zararlı değil” gibi bir inanç geliştirir.
3. Yeni İnanç Eklemek: Mevcut çelişkiyi dengelemek için yeni bir düşünce eklenir. Örneğin, “Spor yaptığım için sigaranın zararlarını azaltıyorum.”

Sonuç: Çelişkisiz Bir Yaşam Mümkün mü?

İnsan zihni, tutarlılık arayışı içindedir. Ancak hayat, çoğu zaman bu tutarlılığı zorlar. Bilişsel çelişki yaşamak, insan olmanın doğal bir parçasıdır. Önemli olan, bu çelişkileri fark etmek ve sağlıklı yollarla başa çıkabilmektir. Bilinçli farkındalık, içsel huzurun anahtarı olabilir.