Edward Said: Oryantalizm

Edward Said'in perspektifinden iki medeniyet arasındaki kültürel uçurum.

9 Sep, 20243 min read

Oryantalizm, doğubilim, veya şarkiyatçlık, karşılaştırmalı edebiyat ve diğer araştırma alanlarında önemli yere sahip kuramlardan birisidir. Özellikle post-kolonyel, yani sömürge sonrası günümüz için bu kuram herkesin mutlaka aşina olması gereken ögeler arasında.

Edward Said, 1935 yılında Filistin'de doğdu. Fakat çok uzun süre geçmeden dönemin şartları ve karışık Orta Doğu coğrafyası sebebiyle babasının da vatandaşı olduğu ABD'ye ailesi ile beraber göç etti. Burada edebiyat alanında öğrenim gördü. Çalışmalarıyla beraber post-kolonyel araştırma alanının kurucu ve önemli isimlerinden biri haline geldi.

Günümüz edebiyatına kuşkusuz en önemli katkısı kendi kuramı olan oryantalizmdir. Etimolojisine baktığımızda oryantalizm kelimesinin kökeni Antik Yunanca'ya dayanmaktadır. Güneşin doğduğu yer anlamına gelen 'orient' halinden günümüze gelmiştir. 1978 yılında 'Orientalism' adlı kitabında bahsettiği bu kuram, batı medeniyetlerinin kendisinden olmayan doğu medeniyetlerine karşı tutumunu incelemektedir. Said bu tutumu gözler önüne sermek için şiirler, destanlar, müzik, resim, ve edebiyat gibi alanlarda batının doğuyu nasıl ele aldığını incelemiştir. Kendi iddiasına göre, batı doğuyu her zaman kendi 'ötekisi' olarak görmüş ve kendi kimlik anlayışını inşa ederken de bundan faydalanmıştır. Yani burada bir ikili karşıtlık söz konusudur. Batı, kendisine ait olarak görmediği, reddettiği her şeyi doğuya atfetmiştir. Burada bahsedilen batı ve doğu coğrafi ve fiziksel olarak ele alınmamalıdır. Said, bu iki terimi de kültürel bağlamda kullanmıştır. Oryantalizm, her ne kadar batı medeniyetine dahil olmayan, doğu olarak nitelendirilmiş ve kolonileştirilmiş medeniyetler için kullanılan bir kuram olsa da, zamanla Orta Doğu bölgesiyle ilişkilendirilen bir kuram haline gelmiştir.

Oryantalizm bağlamında, doğunun batı tarafından atfedilen değişmez ve sabit özellikleri vardır. Bunlar şöyledir: Doğu, her zaman batıya kıyasla vahşi ve doğayla iç içedir. Medeniyetten, akıldan ve mantıktan uzak, daha duygusal ve romantik olmaya yatkındır. Doğu gizemlerle dolu, bilinmeyen bir masal diyarıdır. Burada zaman normal seyrinde ilerlemez, teknolojik ve toplumsal gelişmeler burada görülmez. Batı, medeniyet olarak ileri hareket etmeye devam ederken, doğu ise adeta geçmişe takılı kalmıştır. Cinsiyet kalıpları batı medeniyetine benzememektedir. Batının bözünde doğulu erkekler batılı hemcinslerine göre daha kadınsı görülmüştür. Doğulu kadınlar ise daha erotik ve egzotiktir. Oysa batıda erkekler için ideal standartlar maskülenlik, baskınlık, ve güçlü olmakken, kadınlar içinse iffetli ve erdemli olmak teşvik edilmiştir. Genel anlamda doğunun kendisi de batıya kıyasla daha feminen görülmüştür. Batı medeniyeti, maskülen karakteriyle doğuya kendi değerlerini ve medeniyetini 'nüfuz etmek' istemektedir. Batının ataerkil değerleri de aslında burada kendisini yansıtmış oluyordu. Bu sebepten dolayı da doğu medeniyeti batı medeniyetinin ahlaki ve etik değerlerini karşılayamıyordu. Sonuç olaraksa doğu, batının nezdinde ahlaki olarak çürümüş ve çökmüş bir medeniyet olarak gözüküyordu. Doğu, gelişmek ve medeni olmak için her zaman batıya ihtiyaç duyacaktı. Medeniyetin batıya yüklediği bu 'sorumluluğa' da civilizing mission (mission civilisatrice) denecekti. Bunlar ve daha birçok farklı yoldan batının gözünde doğu her zaman kendisinden farklı ve gelişmek için kendisine muhtaç olacaktı.

Her kuramda olduğu gibi bu kuramın da eksikleri ve açıkları mevcut. Said, sadece batının doğuya karşı olan söylemini incelemekle yetiniyor. Doğunun bu söylem ve kalıplar karşısındaki tepkisine değinmiyor. Said'in örneklerinin çoğu da erkek yazarlardan geliyor. Dönemin kadın yazarları doğuyu aynı şekilde ele almıyor. Bu yazarlara örnek verilebilecek isimlerden biri ise Lady Mary Montagu. Kendisi Osmanlı imparatorluğuna yaptığı ziyaretlerden övgüyle bahsetmiş ve zamanı için çok önemli olan çiçek aşısı gibi birçok şeyi de Avrupaya geri götürmüştür.