Hata Neredeydi? Doğu'nın 300 Yıldır Cevabını Aradığı Soru

Doğu medeniyetleri yüzyıllar boyunca birçok alanda öncüyken nasıl oldu da Avrupa her şeyi hızlıca değiştirdi?

“Bir toplumda bir şeyler artık gizlenemeyecek veya görmezden gelinemeyecek kadar yanlış gitmeye başladığında sorulabilecek çeşitli sorular ortaya çıkar. Dün Avrupa bugün ise Ortadoğu için en yaygını şudur: ‘Bunu bize kim yaptı?’ Bu soruya verilen cevap genellikle iç ve dış günah keçilerine suç atmaktır. Tarihlerindeki en büyük krizle yüz yüze gelen Osmanlılar farklı bir soru sordu: ‘Hata neredeydi?’”

Bunu Bize Kim Yaptı?

Bernard Lewis’in “Hata Neredeydi?” adlı eserinde yüzyıllardır medenileşmenin liderliğini yapan Müslümanların hızla gerileyişi nedenleriyle birlikte inceleniyor. Kitap Lewis’in konferanslarının ve değerlendirmelerinin derlemesinden oluşuyor. Dili akıcı ve tarihsel bir anlatımı vardır. 18. - 20. Yüzyıllarda Doğu’nun Batı ülkeleriyle ilişkileri ele alınıyor.

Kitabın girişinde bilim, sanat ve diğer alanlarda öncü konumunda olan Doğu toplumlarının geri kalışı anlatılıyor. Müslümanlar ilimde geri oldukları için çeviri yapmaya başladılar ve büyük ilerleme katettiler. Çoğu konuda lider konuma geldiklerinde ise Batı’nın hiçbir şeyine ihtiyaçları olmadığını düşündüler. Batılıları cahil toplumlar olarak gördüler ve onları takip etmeyi bıraktılar. Doğulular büyük bir yanılsamanın içinde olduğunu fark edemedi, ta ki kafir gözüyle bakıp dışladıkları Batı dünyası, hızla gelişip medeniyetin merkezi olana kadar…

Müslümanlar Batı eserlerini çevirmeyi bıraktıktan bir süre sonra Batı toplumları, Doğuluların eserlerini çevirmeye başladılar. Batı ilerlerken Doğu yerinde saymaya devam etti. Osmanlı İmpratorluğu savaşlarla meşgul oldu ve ekonomisi gittikçe zayıfladı. Batılılar Çin’e giden yolları keşfetmeye çalıştılar ve diğer kıtaları keşfettiler. Zenginleşen Batı, bilimsel araştırmalarını arttırma fırsatını başarılı şekilde değerlendirdi. Osmanlıda ise bazı ilim merkezleri engellendi. Örneğin kan dolaşımı konusunda keşfi olan ve tıpta önemli gelişmelere katkı sağlayan Servetus, 1553’te Cenova’da yakıldı. Astronomiden optiğe kadar birçok alanda eserler veren Takiyüddin’in 1577’de Galata’da inşa ettiği rasathanesi de yıkıldı. Batılılar, bilimsel gelişme için kiliseden uzaklaşma ihtiyacı hissederken İslamiyet ilmi teşvik ettiği halde Osmanlıda ilim azalmaya başladı.

Neyi Yanlış Yaptık?

“Eğer şikayet ve mağduriyetten vazgeçilebilir, farklılıklarını çözebilir ve ortak bir yaratıcı çaba içinde yeteneklerini, enerjilerini ve kaynaklarını bir araya getirebilirlerse, o zaman bir kez daha Ortadoğu’yu, Antikçağ ve Ortaçağ’da olduğu gibi büyük bir uygarlık merkezi haline getirebilirler. Şimdilik seçim kendi ellerinde.”

Sonuç olarak gelişemediklerini ve Batı’nın gerisinde kaldıklarını fark eden Müslüman toplumlar “Bunu bize kim yaptı?” diye düşündü. Suçlu listesi şu şekilde oluştu:

·      Moğollar

·      Batı emperyalizmi

·      Amerikalılar

·      Yahudiler

·      İslam

Ne bu soru ne de bu cevaplar ile çözüme ulaşılamadı. Lewis’e göre dışarıda bir suçlu aramak bırakılmalı. İlk soru “Neyi yanlış yaptık?” sorusuyla değiştirilmeli. Doğu, geleceğe umutla bakabilmek için gerilemeyi nasıl durduracağına kafa yormalı.