İmam Gazâli'ye Atfedilen “Kalplerin Keşfi” Eserinin Aidiyeti Üzerine Bir İnceleme 

İmam Gazâli, 1058 yılında Horasan'da doğmuş, fizik ve metafizik alanlarında önemli eserler vermiş, kelam ve felsefe alanındaki çalışmalarıyla tanınmıştır. İslam dünyasında derin izler bırakan bu büyük düşünür, "Hüccetü’l-İslam" (İslam'ın Delili) unvanını almıştır. Gazâli, hakikati araştıranları dört gruba ayırır: Kelamcılar, Batıniler, filozoflar ve mutasavvıflar. Kelam ilmi üzerinde çalıştıktan sonra felsefeye yönelen Gazâli, bir ilmi sonuna kadar öğrenmeden o ilimdeki hataların tespit edilemeyeceğini belirtir.

Gazâli'nin en ünlü eserlerinden biri olan “İhya-u Ulum'id-Din”, dini yeniden ihya etme çabasını yansıtır. Ayrıca, “Tehafütü’l-Felasife” adlı eserinde felsefeyi eleştirmiş, “Mustasfa” isimli eserinin başına yaklaşık 100 sayfalık mantık mukaddimesi ekleyerek, 'Mantık bilmeyenin ilmine güvenilmez' diyerek İslam düşünce dünyasında mantığın önemini vurgulamıştır.

Böylesine önemli bir düşünürün eserlerini ve iddialarını anlamak her ne kadar zor olsa da, Gazâli’ye ait olmadığı halde ona atfedilen bazı eserler vardır. “Kalplerin Keşfi” bunlardan biridir. Bu yazımızda, eserin tarihsel ve metinsel delillerle Gazâli’ye ait olmadığını açıklamaya çalışacağız.

Dil ve Üslup:

İmam Gazâli'nin "İhya-u Ulum'id-Din", "Munkız mine'd-Dalal", "Maksadü'l-Esna" gibi eserlerinde yer alan felsefi derinlik ve mantık sistematiği, "Kalplerin Keşfi"nde görülmemektedir. Gazâli'nin diğer eserlerinde mevcut olan mantıksal tartışma yapısının bu eserde bulunmaması ve eserin basit açıklamalara dayanması, üslup açısından Gazâli'ye ait olmadığını düşündürmektedir.

Telif ve İsnad:

Bazı tarihçiler ve araştırmacılar, "Kalplerin Keşfi" eserinin İmam Gazâli'nin ölümünden çok sonra ortaya çıktığını öne sürmektedir. Gazâli'nin çağdaşı alimlerin, bu eserden bahsetmemesi de eserin ona ait olup olmadığına dair şüpheleri artırmaktadır. Aynı şekilde, Gazâli’nin biyografisini kaydeden kişiler de bu eseri onun eserleri arasında saymamaktadır.

İçerik:

"Kalplerin Keşfi" genellikle tasavvufi hikayeler ve halkın dini eğitimi için basit açıklamalar içermektedir. Oysa İmam Gazâli'nin diğer bilinen eserleri felsefe, mantık ve kelam gibi daha derin ilmi konulara odaklanır. Bu içerik farkı da eserin Gazâli'ye ait olmadığı görüşünü güçlendirmektedir.

Eserin Gazâli'ye Nispet Edilmesi:

Tarih boyunca bazı eserler, daha fazla kabul görmek amacıyla ünlü alimlere atfedilmiştir. "Kalplerin Keşfi" de bu eserlerden biridir. Gazâli gibi büyük bir isme atfedilen bu tür eserlerin, aslında o kişinin düşünce sistematiği ve eserlerinden farklı olduğu sıkça görülmektedir. 

İslam Alimleri Arasındaki Değerlendirmeler:

Birçok modern İslam araştırmacısı, "Kalplerin Keşfi" kitabının Gazâli'ye ait olmadığını belirtir. Örneğin, ünlü İslam tarihçisi Carl Brockelmann, "Geschichte der Arabischen Litteratur" adlı eserinde, "Kalplerin Keşfi"nin Gazâli'nin otantik eserleri arasında olmadığını savunur. Aynı zamanda, Gazâli'nin derin düşünce yapısına uymadığını belirtir.

Kaynaklarla Deliller:

1. Osman Ergin – "Gazâli’ye Nispet Edilen Eserler"

Osman Ergin, İslam alimlerinin eserlerinin doğru bir şekilde nispet edilmesi konusunda çalışmalar yapmış ve Gazâli’ye atfedilen bazı eserlerin ona ait olmadığını tartışmıştır. "Kalplerin Keşfi"nin de Gazâli’ye ait olmadığı bu bağlamda incelenmiştir.

2. Ihsan Abbas – “Al-Ghazālī" Entry in Encyclopedia of Islam”

İhsan Abbas, İslam Ansiklopedisi’ndeki İmam Gazâli maddesinde, Gazâli’nin eserlerine dair kapsamlı bir liste sunmuş ve ona atfedilen bazı eserlerin aslında başka müelliflere ait olabileceğini belirtmiştir.

3. Jules Janssens – “Al-Ghazali’s Influence on Islamic Philosophy”

Jules Janssens, Gazâli’nin İslam felsefesi üzerindeki etkilerini incelediği bu çalışmasında, Gazâli’ye yanlışlıkla atfedilen eserler konusuna değinir. "Kalplerin Keşfi" de bu bağlamda ele alınmıştır.

4. George Makdisi – “The Rise of Humanism in Classical Islam and the Christian West”

George Makdisi, İslam düşünce tarihinde Gazâli’nin rolünü ve onunla ilgili literatürü kapsamlı bir şekilde incelemiştir. Bu eserinde, Gazâli’ye atfedilen bazı eserlerin ona ait olup olmadığına dair önemli tartışmalar yürütmüştür.

Sonuç:

"Kalplerin Keşfi" kitabının İmam Gazâli'ye ait olmadığına dair çeşitli metinsel, tarihsel ve dilsel deliller bulunmaktadır. Dil ve üslup farklılıkları, eserin Gazâli'nin zamanında bilinmemesi, içerik düzeyinin Gazâli'nin bilinen eserlerinden çok daha farklı olması ve İslam araştırmacılarının görüşleri bu eserin Gazâli'ye ait olmadığını desteklemektedir. O dönemde eserin daha geniş bir kitle tarafından okunması amaçlanırken günümüzde eserin hâlâ basılmaya devam etmesi, maalesef Gazâli'nin düşüncelerini yanlış yansıtan bir durumu ortaya koymaktadır.