Khora Manastır Kilisesi: Tarihi ve Sanatsal Zenginlikleri

Tarihte farklı isimlerle anılan Khora Manastır Kilisesi, Bizans döneminden bugüne ilgi çeken bir yapı olmuştur. Bu yazıda, Khora’nın sanatsal zenginliklerini ve ikonografik anlatımlarını inceleyeceğiz.

Bizans İmparatorluğu Dönemi’nde Khora Manastır Kilisesi olarak anılan yapı günümüzde Kariye Cami olarak bilinmektedir. Taş ve tuğla ile almaşık düzende örülmüş yapının sade bir dış cephesi bulunmaktadır. İç mekânı dış cehpesinin sadeliğine karşı olarak mozaik ve freskler ile donatılmıştır. Bugünkü plan şemasına bakıldığı zaman beş ana bölüm görülür. Bunlar; naos, kuzey bölümünde kalan iki katlı ek yapı, iç ve dış narteks bölümleri ve güney bölümünde bulunan parekklesion bölümleridir. Kiborion plan tipine sahip olan kilisenin naos bölümünü örten kubbesi birbirine geniş kemerlerle bağlanmış olan dört paye ile desteklenmiştir. Pandatifler geçiş ögesi olarak kullanılırken naosun en doğusundan bulunan apsis derin bir bema bulunmaktadır. Apsisin iki yanında kubbeli pastophorion odaları vardır. Naosun kuzey tarafında iki katlı bir yapı bulunur. Güney tarafında ise bir mezar şapeli vardır.

Khora Manastır Kilisesi bölümleri içerisinde ayrılmış birçok mozaik ve fresk bulunmaktadır. İsa ve Meryem’in hayatların sahneleri konu alan bu resimlerin yanı sıra aziz ve azizelere de ait resimler bulunmaktadır. Kiliseye giriş bölümü olan dış narteks bölümünde bulunan bazı resimler; İsa kalabalık bir toplulukla görülmektedir. Kafernaum şehrine bir eve davet edilmiş olan İsa’nın felçli bir hastayı iyileştirme sahnesidir. 

Altın yaldızlı bir düzlemin fon olarak kullanıldığı resimde İsa orta yaşlı ve sakallı hali ile Orta Bizans Dönemi tasvirinin niteliklerini taşıdığı görülür. Merkezde bulunan İsa’nın evrenselliğini simgeleyen hale haç biçimlidir. Bir elinde Kitab-ı Mukaddes bulunurken diğer eli ile takdis işareti yaptığı görülmektedir. İsa’nın iki yanında ise IC ve XC şeklinde monogramı bulunur.

İç narteksin kuzey duvarında çoğunlukla Meryem’in doğumundan evlenmesine kadar olan sahneler tasvir edilmiştir. Doğumu gerçekleşmiş olan Anna, yerden epey yüksekte olarak göze çarpan yatağın üzerinde etrafı hizmetçileri ile çevrelenmiş şekilde tasvir edilmiştir. Hizmetçilerin her biri farklı bir iş ile uğraş halinde görülürken yeni doğmuş olan Meryem’in ilk banyosunun hazırlığının yapıldığı görülmektedir. Altın yaldızlı bir düzlem üzerine işlenen tasvirde etrafta bulunan mimari unsurlar resme dış mekân izlenimi vermiştir. Mimari yapılar ile bağlantının sağlandığı bir perde bulunur.

Mor rengin Meryem’in kıyafetine ve geriye kalan mimari ögelere hâkim olması sahnenin kutsal bir biçimde tasvir edildiğini belirtir niteliktedir. Cebrail’in Meryem’e müjdelediği doğacak çocuk haberi üzerine Meryem’in şaşkın yüz ifadesi ve vücut dili göze çarpmaktadır. Sahnede bulunan altın yaldızlı işlemeler ve mimari unsurlar resmi derinleştirmiştir.

Kiliseye ait naos bölümünde biri batı duvarında ana kapı üzerinde diğer ikisi ise bema bölümünün iki tarafındaki templon panelleri olmak üzere 3 mozaik panel bulunmaktadır. Figürlerin yoğunlukta olduğu ve sahneyi çevrelediği bu tasvir Meryem’in son uykusunu konu almaktadır. Şık kumaşlar ile bezenmiş olan lahitin üzerinde elleri önünde bağlanmış şekilde uzanır pozisyonda betimlenen Meryem sahnenin ana konusudur. Merkezde başında halesi ve çevresinde melekler ile konumlanmış olan İsa’nın kucağında Meryem’in bebek hali vardır. Bebek Meryem’in ölmüş olan Meryem’in ruhu olduğu bilinmektedir. Sahneyi çevrelemiş olan havarilerin büyük bir üzüntü içerisinde Meryem’e yönelmiş bakışları sahnenin hüzün duygusunu destekler ve izleyiciyi etkiler niteliktedir. Havari Petrus’un elinde buhurdanlık ile görünürken Pavlos, Meryem’in ayak ucunda görülmektedir.

Hodegetria Meryem, yol gösterici Meryem sahnesi olarak bilinmektedir. Meryem’in kucağında bulunan İsa figürü sahnenin tamamını kaplamaktadır. Meryem’in İsa’ya hüzün ile baktığı tasvir edilmiştir. Bu resmin kutsallığı ile şehri koruduğuna ve surlar boyunca gezdirildiğine inanılır.

Naos bölümünün solunda bulunan bu sahnede İsa yalnız tasvir edilmiştir. Elinde tuttuğu kutsal kitapta “Yorgun ve bıkkın olanlar, bana gelin size barışı vereyim.” 1 yazar.

Khora Manastır Kilisesi paraklezyonu dikdörtgen planlı kubbeli bir yapıdır. Apsis yarım kubbesi ve alt duvarlarında yoğunluklu bulunan resimler vardır. Bu resimlerden bazıları; Anastasis kelimesi Grekçe “diriliş” anlamına gelmektedir. Apsis kubbesinde bulunan bu ihtişamlı sahnenin merkezinde İsa’nın ilk günahkârlar olan Âdem ve Havva’yı dirilttiği tasvir edilmiştir. Bir eli Adem’e uzanırken diğer eli Havva’ya uzanır vaziyette resmin merkezinde konumlanmışlardır. İsa’nın ayaklarının hemen altında şeytanın tasvir edildiği bir ölü beden bulunur. Yine aynı bölümde bulunan kapılar ise cehennemin kapıları olarak verilmiştir. Sahnenin iki yanında yedişer gruptan oluşan figürler bulunmaktadır. Mavinin tonlarının verilen sahnenin arkasını kaplamaktadır. Bu gök bağlamında kutsallığı tasvir etmiştir.

Simetrik sahnenin tam ortasında bulunan madalyon içerisinde Meryem ve Çocuk İsa bulunmaktadır. Madalyonun simetrik şekilde böldüğü dilimler ise 16’ya ayrılmıştır. Bu bölümlerde sırasıyla Meryem’in ataları olan 16 Yahudi Kral tasvirleri yer alır. 

Son Yargı sahnesinin merkezinde İsa yer almaktadır. İsa’nın sağ eli yer gösterirken sol eli yukarı doğru dönüktür. Bu hareket cennet ve cehennemi betimlemektedir. İsa’nın bir yanında Meryem diğer yanında Vaftizci Yahya görülmektedir. Üst kısımda ise göğü deler gibi resmedilen melek figürleri bulunur. Resmin alt kısmında Âdem ve Havva’ya ait taht bulunur. Sahne İsa’nın bağışlayıcılığındansa yargılayıcı yönüne odaklanmıştır.

Elinde kılıç tutan bir figürün tasviri ilk bakışta göze çarpmaktadır. Sahnenin sol kısmında Aziz Petrus elinde anahtar ve arkasında sıralanmış olan seçilmişler grubu ile kapıya doğru konumlandırılmıştır. Sağ tarafta ise bitkilerin arasında elinde haç ile cennet kapısında bekleyen figür görülmektedir.

KAYNAK

Çağlar, B. (2015). Kariye Camisi’ndeki (Chora Manastırı Kilisesi) Duvar Resimlerinin Koruma Ve Onarım Süreçleri Üzerine. Erdoğan, E. G. (2013). Khora Manastırı Kilisesi (Kariye Müzesi) Bir Yapım Öyküsü. İstanbul Journal of Social Sciences.

RESİM

https://www.kariyecamii.com/