Kolektif Sahiplik Nedir?

Çocukluk zamanlarımızda diğer yakın arkadaşlarımızla birlikte oyunlar oynarken, oyun oynadığımız yerleri sahiplenme duygusuyla "bizim" kılarız. Bu yer, bir park veya bahçe olabilir. Ama bu park veya bahçe, öyle bir yerdir ki "bizim" grubumuzdan olmayan diğer çocuklar, bizden habersiz burada oyun oynayamaz veya "biz" burada oynarken "onlar" ile oyun sahamızı paylaşmak zorunda değilizdir. Bu park, bazen öyle bir parktır ki yalnızca mahallenin çocuklarının oynayabileceği özel bir yerdir. Bazen çocuklar bu parka kendi aralarında bir "isim" verirler ve onu diğer parklardan ayrı ve eşsiz kılarlar. Parka kimin, ne zaman gireceği bellidir. Mahallenin dışından bir çocuğun bu parkta oyun oynaması, parkın dahilinde olduğu mahallenin yerlisi olan çocukların iznine bağlıdır. Çocuklar yine bu parkın farklı nedenlerle yalnızca kendilerinin olduğu düşünür: Bazen bu park, o mahalle ve sakinleri için özel olarak inşa edilmiştir. Ya da bazen, çocuklar o parkı yerel belediyeye yaptırmak için talepte bulunmuş veya bu parkın temizliğinden tutun düzenlenmesine kadar her türlü sorumluluğunu üzerlerine almışlardır. Belki de çocuklar ve görece daha yetişkin olanları, yaşadıkları mahalleyi mahalle yapanın bu "park" olduğunu düşünürler. Her ne sebeple olursa olsun, insanlar, kendilerini sahibi olarak gördükleri mekânları benimser, içselleştirir ve dışarıdan gelen bir "yabancı"yı da bu mekâna kabul edip etmeme konusunda söz sahibi olduklarını düşünürler. Bu sayede mekân üzerindeki kontrol duyguları pekişir ve onu daha öngörülebilir hâle getirirler.

Bu tür bir sahiplenme deneyimi ve duygusu, yalnızca tek tek insanlar tarafından, bireysel seviyede deneyimlenen bir duygu değildir. Çoğu zaman daha üst seviyedeki analiz birimleri olarak uluslar ve etnik gruplar da bunu yaparlar. Örneğin, Balkanlarda ihtilaflı bir toprak parçası olarak Kosova, Sırpların ve Kosovalıların arasında sürekli olarak gerçekte kime ait olduğu tartışılan bir bölgedir. Sırbistan, 2008'de bağımsızlığını ilan eden Kosova'nın tarihsel olarak kendi ülkelerinin bir parçası olduğunu kabul ederler. Bu durum, iki taraf arasında tartışmalara sebep olmuştur. Öyle ki bu gün bile NATO üyesi ülkelerden Yunanistan, Romanya, İspanya ve Slovakya bile Kosova'yı tanımamaktadır (Sputnik, 2023). Meseleyi bireysel seviyede ele alırsak, Sırpların büyük bir çoğunluğunun -istemeyerek de olsa- Kosova'yı artık bağımsız bir ülke olarak gördüklerini ortaya koyan kamuoyu anketleri de vardır (Balkan Insight, 2013). Özetle, hem uluslararası hem de bireysel seviyelerde, ihtilaflı bir toprak parçasının bir ulus tarafından sahiplenildiği görülmektedir.

Peki bu sahiplenme nasıl gerçekleşmektedir? Verkuyten ve Martinovic (2017), grupların sahip olduklarını düşündüğü nesnenin (bu bir toprak parçası veya bir kaynak olabilir) üzerinde, bu nesnenin kim tarafından, nasıl kullanılacağına ilişkin algıyı tanımlamak için "Kolektif Sahiplik" kavramını önerdiler. Bir diğer ifadeyle kolektif sahiplik, bireysel sahipliğin kolektif seviyede algılanmasına karşılık gelmektedir (Azak, 2018). Nasıl ki çocuklar, bir oyuncak üzerinde hak iddia ediyorlarsa, kolektif yapılar olarak ulus ve etnik gruplar da bir mekân veya kaynak üzerinde hak iddia edebilirler. Bu tür hak iddialarının, yani kolektif sahipliğin, bölgesel ve ulusal egemenlik iddialarını meşrulaştırmaya yarayan ve şiddet içerikli gruplar arası çatışmaları tırmandıran bir kavram olduğu da ileri sürülmektedir (Toft, 2014, akt. Verkuyten ve Martinovic, 2017). Kolektif sahipliğin (1) ilk sahiplik, (2) emek ve yatırım ve (3) biçimsel olmak üzere 3 farklı ilkesi olduğu ileri sürülmüştür (Verkuyten ve Martinovic, 2017).

 1-İlk Sahiplik ilkesi

Siyaset teorisinde "tarihsel hak" kavramı vardır ve bu kavram bir toprak parçasının ilk kullanıcısının hakkını ifade eder (Gans, 2001, akt. Verkuyten ve Martinovic, 2017). Bir uluslararası hukuk terimi olan terra nullius ise, daha önce üzerinde hiçbir egemenlik kurulmayan toprak parçasını ifade eder (Rule of Law, b.t). Mesela Ruanda'da Tutsilere yapılan soykırımda Hutuların bölgenin ilk sahipleri olduğu iddiasının bir payı vardır (Adamczyk, 2011, akt. Verkuyten ve Martinovic, 2017).

2-Emek ve Yatırım ilkesi

Bir bölge için emek harcamış veya oraya yatırım yapmış bir ulus veya etnik grubun, bu çabalarına dayanarak kendini o bölgenin sahibi olarak algılaması ve o bölge üzerinde hak iddia etmesi prensibini ifade eder.

3-Biçimsel İlke

Bu ilkeye göre coğrafyanın grubun kimliğinin oluşumunda biçimlendirici bir rolü vardır ve bu yolla yerin sahipliği meşrulaştırılır (Azak, 2018). Örneğin, Sırpların 1389 yılında 1. Kosova Meydan Muharebesi'nde Osmanlılara mağlup olması, bir coğrafi bölge olarak Kosova’nın Sırpların ulusal kimliklerinin tanımlanmasında önemli bir yere sahip olmasına sebep olmuştur (Andric, 2016, s.17). Sırpların Osmanlılara mağlup olduğu gün olan 28 Haziran, aynı zamanda Sırpların aziz Vitus'u andıkları Vidovdan gününe denk gelmiştir. Andric'e (2016, s.17) göre bu olayın Sırpların ulusal ve kültürel kimlikleri için önemi asla hafife alınmamalıdır, zira 1. Dünya Savaşı'nın başlamasını tetikleyen olaylardan biri olan Arşidük Franz Ferdinand suikasti de Vidovdan gününde, Gavrilo Princip adlı bir Bosnalı Sırp genç tarafından gerçekleştirilmiştir. Ne tesadüf ki yine aynı günde ve Kosova Meydan Muharebesi'nin gerçekleştiği yerde, Yugoslavya İç Savaşı’ndan biraz önce, Slobodan Milosevic, Kosova'da hak iddia etmeleri için Sırplara çağrıda bulunmuştur (Andric, 2016, s.18). Görüldüğü üzere Kosova toprakları, Sırpların üzerinde hak iddia ettikleri bir yerdir ve Sırpların ulusal ve kültürel kimlikleri için de önemlidir.

Kaynakça

Andric, T. K. (2016)."The battle of Kosovo, hero cults, and Serbian state formation: an analysis of Serbian political culture" (2016). College of Liberal Arts & Social Sciences Theses and Dissertations. https://via.library.depaul.edu/etd/205

Azak, Y. (2018, Aralık, 6-8). Kolektif Sahiplik Bağlamında Yerli Halkın Suriyeli Göçmenlere Yönelik Yeni Davranış Düzenlemeleri Üzerine Sosyal Psikolojik Bir Çalışma. 2. Uluslararası Göç ve Mülteci Kongresi, Düzce, Türkiye.

Balkan Insight (2013, 5 Mart). Most Serbs Acknowledge Independent Kosovo, Poll https://balkaninsight.com/2013/03/05/serbians-acknowledge-kosovo-independence/ adresinden 16 Eylül 2024 tarihinde alınmıştır.

Rule of Law (b.t). European Settlement and Terra Nullius. https://www.ruleoflaw.org.au/education/australian-colonies/terra-nullius/#:~:text=The%20term%20terra%20nullius%20means,' adresinden 16 Eylül 2024 tarihinde alınmıştır.

Sputnik (2023, 8 Ocak). Which Countries Don’t Recognize Kosovo, and What are Their Reasons? https://sputnikglobe.com/20230107/which-countries-dont-recognize-kosovo-and-what-are-their-reasons-1106115420.html adresinden 16 Eylül 2024 tarihinde alınmıştır.

Verkuyten, M., & Martinovic, B. (2017). Collective psychological ownership and intergroup Relations. Perspectives on Psychological Science,102,1021- 1069

Görsel Kaynaklar

https://pixabay.com/photos/disc-golf-frisbee-golf-frisbee-7360497/

https://pixabay.com/photos/barbed-wire-silhouette-sunset-wire-5669403/

Andric, T. K. (2016)."The battle of Kosovo, hero cults, and Serbian state formation: an analysis of Serbian political culture" (2016). College of Liberal Arts & Social Sciences Theses and Dissertations. https://via.library.depaul.edu/etd/205