Parlamenter Sistem

Parlamenter sistem kuvvetler ayrılığı bakımından yumuşak ve dengeli kuvvetler ayrılığı sınıflandırması içinde yer almaktadır. Çünkü hükümet veya kabine parlamentoya karşı sorumlu olmasından ve hükümetin parlamento içinden çıkmasından dolayı yasama ve yürütme arasında bir kaynaşma veya paylaşım olduğundan söz edilir.[1] Dolayısıyla parlamenter rejimde yasama- yürütme iş birliği, her birinin bağımsızlığından ziyade birbirine bağımlı olmaları ve karşılıklı birbirlerinin etkileme yolarının mevcut olmasına dayanmaktadır.[2]

Ergun Özbudun parlamenter sistemin en temel ve ayırt edici özelliğinin bakanlar kurulunun parlamentoya karşı siyasal sorumluluğu olduğunu belirtmektedir.[3] Dolayısıyla eğer yasama organı hükümeti denetleyebilir ve bu suretle güvensizlik oyu vererek hükümetin varlığına son verebiliyorsa parlamenter sistemin en temel şartı gerçekleşmiş olmaktadır.

Serap Yazıcı, parlamenter sistemin dayandıkları temel unsurları şöyle sıralamaktadır:[4]

1)    ‘’Yürütme gücünün parlamentodan çıkan ve parlamentonun güvenine tabi olan bir hükümet tarafından kullanılması,’’

2)    ‘’Devlet başkanı veya monarkın yürütme gücünün kullanımına sınırlı ölçüde katılımı,’’

3)    ‘’Yasama gücünü kullanacak olan parlamentonun halk tarafından doğrudan doğruya seçilmesi,’’

4)    ‘’Yasama ve yürütme güçlerinin, birbirlerinin varlıklarına güvensizlik oyuyla ve fesih mekanizmaları ile son verebilmeleri.’’

Kemal Gözler, hükümet sistemlerini asli ve tali özellikleri şeklinde bir ayrım yaparak tarif etmektedir.

İlk olarak parlamenter sistemin asli özelliklerine bakacak olursak parlamenter sistemde hükümet yasama organı içinden çıkmakta ve yürütme devlet başkanı ve hükümet(kabine) olmak üzere ikili bir yapıdadır.[5] Hükümet yasama organı içinden çıkmasından dolayı parlamentoya karşı sorumludur ve onun güven oyuna muhtaçtır. Hükümetin iki başlılığı bir yanda devlet başkanın olmasını bir yanda da bakanlar kurulunun olmasını ifade eder. Devlet başkanı, yasama organına karşı sorumsuzdur ve temsili görevleri vardır. Devlet başkanı, meşruti monarşilerde kral ya da monark cumhuriyetlerde ise cumhurbaşkanıdır. Bakanlar kurulu ise yasama organına karşı sorumludur. Bakanlar kurulu ülkenin genel siyasetini ve hükümet etme işlevini yerine getirir. Bakanlar kurulu içinde ikiye ayrılır bir tarafta başbakan bir tarafta bakanlar bulunur. Başbakan bakanlar kurulunun başkanıdır. Başbakan anayasa hukuku açısında bakanlarla eşit olmakla birlikte eşitler arasında birinci durumdadır.[6]

Parlamenter sistemde yürütme organı başkanlıkta olduğu gibi doğrudan halk tarafından seçilmez. Devlet başkanı monarşik parlamenter sistemde veraset yoluyla geçer, cumhuri parlamenter sistemde yasama organı tarafından seçilir. Kabine ise yine yasama organı içinden çıkmaktadır.[7]

Parlamenter sistemin tali özellikleri de vardır. Bu sistem içinde yürütme organı yasamayı feshedebilir. Aynı kişi hem yürütmede hem de yasamada yer alabilir. Bakanlar kurulu yasama organının çalışmalarına katılabilir.[8]

Parlamenter sistemin de tek bir tipi yoktur, birçok tipi vardır ve sınıflandırılmaya tabi tutulmuşlardır. Çünkü ülkeler parlamenter sistemi uygulamayı tercih edince o sistemin ortaya çıktığı ülke ile farklı şartlara ve koşulara sahip olmaktadırlar. Bu nedenle ülkeler sistemin temel özelliklerini almakla birlikte birtakım özellikleri de kendi şartlarına göre uyarlamaktadırlar. Örneğin Alman parlamentarizmi ile İngiliz parlamentarizmi çok ortak nokta barındırmakla birlikte farklılıkları da vardır.

Sartori, parlamenter sistemin belli başlı üç türü olduğunu söylemektedir. Bunlar başbakan ve kabinenin egemen olduğu İngiliz tipi, yönetmeyi zorlaştıran Fransız (3. Ve 4. Cumhuriyet döneminde) tipi meclis hükümeti sistemi ve orta yol olarak parti denetiminde parlamentarizm.[9]

İngiliz tipi parlamentarizm Westminster tipi parlamentarizme dayanmaktadır. Westminster tipi parlamentarizm temel şartları; iki parti sistemi, basit çoğunluk seçim sistemi ve güçlü parti disiplinleridir.[10]

Alman parlamentarizmi ise karma seçim sistemi kullanması ve çok partili parti yapısı bulunması bakımından Westminster tipi parlamentarizmden ayrılmaktadır.

Sartori, ayrıca başbakanın hükümet üyelerine karşı konumuna göre eşitsizler arasında birinci, eşitsizler üzerinde birinci ve eşitler arasında birinci olmak üzere üç kategoriye ayırmaktadır. [11]Bir İngiliz başbakanı hükümeti gerçek anlamda yönetir ve bakanları seçmekte ve azletmekte özgürdür. Bundan dolayı İngiliz başbakanı eşitsizler üzerinde birinci konumda bulunmaktadır. Alman parlamentarizmi ise bu kadar yüksek bir konumda bulunmamakla birlikte eşitsizler arasında birinci konumda olmaktadır.

Kemal Gözler ise parlamenter sistemleri düalist ve monist olmak üzere ikiye ayırmaktadır.[12] Monist parlamenter sistem ‘’kral saltanat sürer ama yönetmez’’ tezi üzerine kurulan bir sistemdir. Monist parlamenter sistemde hükümet sadece yasamaya karşı sorumludur. Düalist parlamenter sistem ise ‘’taht boş bir koltuk değildir’’ tezi üzerine kurulan bir sistemdir. Düalist parlamenter sistemde kabine hem yasamaya hem de devlet başkanına karşı sorumludur.

Parlamenter sistemler kabinenin dayanıklılığına göre de ayrılabilmektedirler. Kabine dayanıklılığı kurulan bir hükümetin görev süresi boyunca bozulmadan ve ivme kaybetmeden yürütme gücünü devam ettirmesini ifade eder.[13]

Dayanıklı kabinelerde hükümet parlamentoya karşın daha üstün bir konumda olabilmektedir.[14] Örneğin, disiplinli ve tutarlı iki partinin yarıştığı ve çoğunlukçu seçim sistemine sahip İngiltere’de genelde dayanıklı kabineler ortaya çıkmaktadır. Buna karşılık çok partili ve nisbi seçim sistemine sahip İtalya gibi ülkelerde koalisyon hükümetler ortaya çıkmakta ve hükümet etme süreleri nispeten daha az ve kırılgan olmaktadır.

[1] SARTORI, GIOVANNI. KARŞILAŞTIRMALI ANAYASA MÜHENDİSLİĞİ Yapılar, Özendiriciler ve Sonuçlar Üzerine Bir İnceleme. Çeviren Prof. Dr. Ergun ÖZBUDUN. ANKARA: YETKİN YAYINLARI, 1997. s.137

[2] TEZİÇ, ERDOĞAN. ANAYASA HUKUKU. İSTANBUL: BETA YAYINLARI, 2015. s.503

[3]  ÖZBUDUN, ERGUN. TÜRK ANAYASA HUKUKU. ANKARA: YETKİN YAYINLARI, 2017. s. 323.

[4] YAZICI, BAŞKANLIK VE YARI-BAŞKANLIK SİSTEMLERİ Türkiye İçin Bir Değerlendirme 2017, 37-38

[5] GÖZLER 2011

[6] GÖZLER 2011

[7] GÖZLER 2011

[8]  GÖZLER 2011

[9]  SARTORI 1997, 137-138

[10]  SARTORI 1997, 141

[11]  SARTORI 1997, 139

[12] GÖZLER 2011

[13] SAYARI, SABRİ, ve HASRET DİKİCİ BİLGİN. KARŞILAŞTIRMALI SİYASET TEMEL KONULAR VE YAKLAŞIMLAR. İSTANBUL: İSTANBUL BİLGİ ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI, 2016. s.194

[14] SAYARI ve HASRET DİKİCİ BİLGİN 2016, 194