Roma Kültürünün Vazgeçilmezi: Hamamlar

Hamamı icat edenler Romalılar değildi ancak hamam yapılarıyla yıkanma kültürünü bambaşka bir boyuta taşıyanlar Romalılar olmuştur. Bu etkinliği o kadar detaylı ve kendi içerisinde çeşitli hale getirmişler ki, hamam yapıları büyük bir kompleks halini almıştır. Bir dizi tesisi içeren bu komplekslerde spor yapılan bir alan, yüzme havuzları, farklı su sıcaklıklarına sahip odalar, terleme odaları, güneşlenme odası, bahçeler ve temsil vb. gösteriler için büyük salonlar bulunurdu. Ayrıca hamamlar kent yaşamının olmazsa olmazı haline gelmiş, küçük kentler dahi bu tesislerden mahrum bırakılmamıştı. Yazılı kaynaklara göre, 4. yüzyılda Roma kentinde 856 adet hamam bulunmaktaydı. Roma betonunun hamamların hem kentte hem de kırsalda yaygınlaşmasında önemli bir rol oynadığı belirtilir.

Romalıların tipik bir gününde hamamda geçirilen zaman önemli bir yer tutuyordu. Sabah saatlerinde çalışan Romalılar, öğleden sonraki boş vakitlerini hamamlarda geçiriyorlardı. Halka açık ve giriş ücreti olmayan veya çok düşük olan hamamlar, toplumun çok önemli bir ihtiyacını gideriyordu. Zenginlerin evlerini saymazsak, Romalıların evlerinin çoğu akan sudan faydalanabilecekleri bir tesisata sahip değildi ve temizlenmek için halka açık hamamlara gitmeleri şarttı.

Hamamda yıkanmanın kişisel temizliği sağlamanın yanında önemli başka işlevleri de vardı. Bu mekanları o dönemin sosyalleşme merkezleri olarak görebiliriz. Farklı sosyal tabakalardan gelen insanlar bu yapılarda saatlerini geçiriyor, birbirleriyle sohbet ediyor ve bazen de iş görüşmelerini yapıyorlardı. Ayrıca büyük hamam kompleksleri halkın lüks ile buluşup imparatorluğun görkemine tanık olduğu yapılardı. Ateşe dayanıklı pişirilmiş toprak tuğlalardan inşa edilen hamamların duvarları mermerle kaplanırdı. Zemini mozaikle döşenen ve heykellerle süslenen iç mekân, sıradan bir Romalıya oldukça ihtişamlı bir atmosfer sunuyordu. Hamamlar ayrıca tedavi amaçlı da kullanılıyordu. Dönemin doktorları hem termal sulardan hem de hamamların farklı sıcaklıktaki odalarından faydalanılmasını önermişlerdir.

Görsel: Herculaneum'daki “Central Baths” hamam kompleksinin soyunma odasının tabanında bulunan mozaik (www.worldhistory.org)

Hamamdaki Mekânlar ve İşlevleri

Roma hamam kompleksleri pek çok oda ve mekândan oluşuyordu. Bu mekanların en bilinenlerine Latince isimleriyle beraber bir göz atalım:

Apodyterium: Hamama gelenlerin gündelik giysilerini çıkarıp egzersiz kıyafetlerini giydiği odadır. Soyunma odası olarak nitelenebilecek bu odada müşterilerin eşyalarını bıraktıkları ahşap dolaplar mevcuttu.

Palaestra: Müşterilerin hafif egzersizler yaptıkları açık alandır. Yıkanma öncesi bu alanda çeşitli oyun ve egzersizlerle ter atılması sağlıklı olmanın bir gereği olarak görülüyordu.

Tepidarium: Doğrudan ısıtılmayan, orta sıcaklıktaki odadır.

Caldarium: Doğrudan ısıtılan, sıcak odadır.

Frigidarium: Dalış yapılan soğuk bir havuzun bulunduğu, ısıtılmayan odadır.

Laconicum ve sudatorium: Özel terleme odalarıdır.

Heliocaminus: Güneş banyosu yapılan odadır ve bazı büyük hamamlarda bulunur.

Hamama gelen bir kimse önce egzersizini yapıyor, sonra muhtemelen ılık odaya geçiyordu. Sonrasında yıkanma etkinliğine sıcak odayla devam ediyor ve soğuk oda ile yıkanma programını sonlandırıyordu.

Görsel: Caracalla Hamamları'nın çeşitli mekanlarını gösteren rekonstrüksiyonu (rome.us)

Romalılar Hamamları Nasıl Isıtıyordu?

Roma hamamları MÖ 1. yüzyıla kadar sıcak kaynak sularıyla veya odaların içine konulan maltızlarla ısıtılıyordu. Sonrasında hamamlar büyük fırınlarda yanan odunların oluşturduğu sıcak havanın zeminin altındaki boşluklarda dolaşması ile ısıtılmaya başlandı. Bu yer altı ısıtma tertibatına hypocaust deniyor. Romalılar binayı yalnızca zeminden ısıtmakla yetinmeyip duvarları da aynı sistemle ısıtmışlardır. Ayrıca MS 1. yüzyıldan itibaren hamam yapılarında cam kullanılmaya başlanması ile güneş ışınlarının sağladığı sıcaklıktan da faydalanılmıştır.

Görsel: Butrint'te bulunan bir Roma hamamının yer altı ısıtma sistemine uygun inşa edilmiş tabanı (www.worldhistory.org)

Yıkanma ve bu hizmeti halka ulaştırma ihtiyacı dönemin teknolojik bilgi ve becerilerini daha da ileriye götürmüş. Kubbe inşası teknikleri, örneğin, hamamlar için geniş ve yüksek mekanlar yapma ihtiyacı ile gelişmiştir. Ayrıca, Romalılar Antik Yunanlıların hali hazırda kullandığı ısıtma sistemini alıp geliştirmiş ve maksimum verimliliğe ulaştırmışlardır

Kaynaklar

Cartwright, Mark. “Roman Baths.” World History Encyclopedia, 2 May 2013, https://www.worldhistory.org/Roman_Baths/. 

Yegül Fikret. Roma Dünyasında Yıkanma. Koç Üniversitesi, 2011.