Şiirde ve Günlük Hayatta Seslerin Önemi: Aliterasyon

Aliterasyon, günlük dilde fark etmeden sıkça kullandığımız ve şairlerin bilinçli olarak şiirlerinde yer verdiği bir ses ahengi tekniğidir. Dilerseniz şimdi aliterasyonun bazı örneklerine göz atalım ve bu teknik nasıl kullanılmış örnekleriyle birlikte inceleyelim.

Aliterasyon Nedir?

Aliterasyon kelime anlamı olarak 'aynı harfle başlamak' demektir. Dilimize Fransızcadan geçmiş olsa da kelimenin kökeni Latinceye dayanmaktadır.

Aliterasyon iki veya daha fazla sayıdaki ardışık veya yakın kelimede aynı ünsüz sesin veya ünsüz harfin yinelenmesidir. Günlük hayatta aliterasyonu bilinçli veya bilinçsiz bir şekilde kullanarak cümlelerin vurgusunu ve buna bağlı olarak anlamını şekillendiririz. Aliterasyonun bir diğer işlevi, okunan veya telaffuz edilen ifadelerin akılda kalıcılığını artırmaktır.

Gündelik ve Edebi Hayatımızdan Örnekler

Örnek 1- Eylülde melul olduğu gönül soldu da lâle/ Bir kâküle meylettli gönül geldi bu hale (Edip Ayel)

Edip Ayel'in yukarıdaki beyitinde, 'Eylül, melul, olduğu, gönül, soldu...' kelimelerinde [l] ünsüz harfinin tekrarlandığını ve buna bağlı olarak beyitteki tüm duyguların tek bir seste yoğunlaştığını gözlemleyebiliriz.

S Sesi Aliterasyonu

Örnek 2- Sokaktayım, kimsesiz bir sokak ortasında (Necip Fazıl Kısakürek)

Bu örnekte şair, 'Sokak, kimsesiz, ortasında' kelimelerinde bulunan [s] sesini kullanarak; yalnızlık, kimsesizlik ve sokak imgelerini tek bir seste birleştirmiş. [s] sesinin bu şekilde kullanımına sibilance veya vızıltı denir.

Sibilance genellikle 'j, s, ş, z' gibi harflerimizle çıkann seslerin aliterasyonunu tanımlar ve aşırı kullanımı dinleyicide rahatsızlık hissi yaratır. Müzik üretiminde genellikle bu tarz tıslamalı sesler ses mühendisleri tarafından kontrol altına alınarak müziğin dinlenebilirliği güçlendirilir. Ancak asıl amacı dinleyicide bir rahatsızlık veya dil dönmesi yaratmak olan dilbazlar duruma bağlı olarak [s] sesini kullanırlar.

Tekerlemelerde Aliterasyon

Örnek 3- She sells seashells by the seashore.

İngilizcede sıklıkla kullanılan tekerlemelerden birisi olan yukarıdaki örneğimizde dikkat ederseniz 's' ünsüzü ile oluşturulmuş bir aliterasyon söz konusudur. Ancak daha da dikkatli incelersek aliterasyonun tek harfle oluşturulabildiğini, ancak bu tek harfin başka sesleri de verebildiğini, dolayısıyla sadece ama sadece 's' sesinin oluşturmadığı bir aliterasyonun varlığını fark ederiz. Çeşitli sibilant seslerin tek bir harfte kullanıldığı bir aliterasyon vardır bu örneğimizde.

Ünlü Şiirlerde Aliterasyon

Örnek 4- Kubilay Han Şiiri (şair Coleridge)

Five miles meandering with a mazy motion

Coleridge'in ünlü 'Kubilay Han' şiirinden alınan bu dizede [m] sesi aliterasyonu öne çıkmıştır. Kutsal nehrin özelliklerini anlatırken özellikle 'm' harfi içeren kelimelerden yararlanarak şair; nehrin durmadan katlanarak, bükülerek ilerleyen labirentsi yapısını 'm' sesinin sonsuzluğa uzanan süreğenlik sembolizmiyle güçlendirmiş.

Örnek 5- Beowulf Şiiri (Yazarı bilinmiyor.)

Beowulf şiirinin giriş dizelerinde yoğun bir aliterasyon kullanımına rastlamaktayız. Şair giriş kısmında okuyucunun dikkatini çekmek için 'Dinleyin-Hwaet' kelimesinden sonra yoğun bir aliterasyon kullanımına başvurarak okumayı ve dinlemeyi kolaylaştırmıştır.

Yukarıdaki dizeler dünyanın bilinen en eski İngilizce epiği ve edebi eseri olan Beowulf'un girişinden alınmıştır. Bu şiirin bir halkın kolektif bilincini şekillendirdiği bilgisini aklımızda tutalım çünkü şiirin yazılış biçimi yerine getirdiği işlevden bağımsız bir şekilde ele alınamaz.

Şiirin genel bütünlüğüne bakıldığında, bahsedilen kahramanlık olaylarının şiiri dinleyen veya okuyan kişilerde bir imrenme ve özenme duygusu uyandırmak üzere yazıldığı hemen fark edilir. Böylesi bir beklentiyle aktarılagelmiş bir şiirin aliteratif ve kolay ezberlenen bir biçimde yazılmış olması hiç de tesadüf değildir. Şiirin kolayca anlaşılabilmesi-okunabilmesi için ve de toplum, kültür ve birey anlayışını şekillendirmek üzere şair anlattığı şeyleri akılda kalıcı bir dille aktarmıştır.

İlk dize 'We Gardena in geardagum' savaşçı bir kabilenin öz-kimlik övüncüyle başlar. 'Kulak Verin-Hwæt' ifadesi, dinleyici kitlenin dikkatini anlatılacak olan hikayeye yoğunlaştırarak otoriter bir tonla devam eder.

Güçlü bir hikaye anlatıcılığı şiirde amaçlanan şeydir ve bu amaca uygun olarak dinleyici ve okuyucuların dikkatini kolayca toplayan [g] aliterasyonu, şiirdeki otoriter havayı yaratan etmenlerden birisidir. Dinleyiciler sanki kabilenin reisinden veya liderinden nasıl bir birey olmaları gerektiğini dinliyormuş hissine kapılır.

'þ' harfi ile başlayan ilk dizede yer alan 3 ayrı kelimede yoğun bir 'f' sesi vardır ve bu durum üçüncü dizenin sonuna kadar devam eder.

Dördüncü dizede 's' sesleri yoğunlaşmıştır. Bu ilginçtir çünkü düşman milletlerin arasında yer alan duygular, askerlik kavramı ve hatta baba-oğul kavramlarından bahseden bu dizeye agresiflik duygusunu 's' gibi tıslamalı bir ses sağlamıştır.

Bu örnekte gördüğümüz üzere, Beowulf aliterasyon denen sanatı en net hissedebildiğimiz metinlerden birisidir ve şiirin her bir dizesinde yoğun bir aliteratif anlatım söz konusudur. İngilizce ve diğer Germanik diller aliterasyonu Fransızca gibi dillerden çok daha yoğun bir biçimde kullanır.

İngilizceden Türkçeye Çevrilmiş Metinlerde Aliterasyon

Örnek 6- Sir Gawain ve Yeşil Şövalye (Yazarı bilinmiyor. Yapı Kredi Yayınları, Çev. Nazmi Ağıl)

Bu örnek bir İngiliz şiirinin Türkçeye çevirisidir. Dolayısıyla bu örnekte sadece Türkçe veya İngilizcenin aliteratif özellikleri değil değil çeviri sürecinden geçerek yazılmış bir metnin aliteratif özellikleri de gözlemlenebilir.

Beowulf'tan yaklaşık 600 sene sonra (1300-1400ler) yazılan Sir Gawain ve Yeşil Şövalye aliterasyonun yoğun bir şekilde kullanıldığı ingiliz şiirlerinden birisidir. Nazmi Ağıl'ın bu eseri Türkçeye çevirirken orijinal metinde kullanılan dil oyunlarına büyük bir sadakat göstermiş ve İngilizcenin aliteratif yapısını Türkçede de korumayı başarmıştır.

Yukarıdaki örnekler sırasıyla 21-24 ve 40-49 dizelerinden alınmıştır.

21-24 arasında her bir dizede cümleye hakim olan tek bir aliterasyon söz konusudur. 'Yüzlerce yaman yiğit yetişti yörede' cümlesinde hikayeye masalsı bir başlangıç yapılmıştır ve bu masalsılık etkisi seslerin benzerliği ile bağdaşmaktadır. Aktarılmak istenen duygular cümlelere aliterasyon yoluyla, ve hikayeye de cümleler yoluyla yedirilmiştir. Benzer şekilde 40-49. dizelerde de hikayenin masalsılığı devam etmektedir. Her bir dize aliteratif dil kullanımıyla güçlendirilmiş ve hikayenin akılda kalıcılığı güçlendirilmiştir.

Çevirmenin İngilizce orijinal metindeki aliteratif yapıyı Türkçede oldukça başarılı bir şekilde yeniden yarattığını söylemek mümkün.

Fransız Aşk Şiirlerinde Aliterasyon Örneği

Örnek 7- Le Pont Mirabeau (şair Guillaume Apollinaire)

Bu şiir Mirabeau Köprüsü'nü ele alan bir aşk şiiridir. Fransızca dilinde aliterasyon kullanımı her ne kadar germanik dillerde olduğu kadar yoğun olmasa da hiç yok da değildir.

İlk 6 dizesini verdiğim aşk şiiri Le Pont Mirabeau (Mirabeau Köprüsü) şiirinde yoğun bir aliterasyon kullanımı gözlemlenebilir.

Dize 1- 'Sous le pont Mirabeau coule la Seine'

Birinci dizede 'Sous, Seine' kelimelerinde Seine nehrinin altını ifade etmek için 's' aliterasyonundan faydalanılmıştır. 's' harfinin yumuşak tekrarı Seine nehrinin 'sakin ve sürekli akışını hissiyatını güçlendirmektedir. Bu his genel bir melankoli atmosferi yaratarak şiiri okuyan kişinin kendi iç dünyasına kaymasını kolaylaştırmaktadır.

Dize 3- "Et nos amours faut-il qu’il m’en souvienne"

Üçüncü dizede kullanılan 'n' sesinin tekrarı; bize kaybolmuş, yitirilmiş bir aşkın nostaljisini hissettirir. Bu 'n' sesi; şiirde bahsedilen 'nostaljik aşk' temasına katkı sağlayarak geçmişten kalan bir aşkın peşimizi bırakmadığı ve bize acı çektirmeye devam ettiği hissini güçlendirir. 'Mirabeau Köprüsü' şiirinin tamamında bu aliteratif dil kullanımının başka söz sanatlarıyla da birleşerek şiirin genel yapısına hakim olduğunu ve şiiri elle dokunulur-hissedilir bir şeye çevirdiğini gözlemleyebilirsiniz.

Örnek 8- Sensation (son 4 dize, şair Rimbaud)

Sensation şiiri Rimbaud'un önemli eserlerinden birisidir. Şiirde doğaya geri dönüş, derin düşünceler, meditasyon ve aşk temaları ele alınmıştır. Şiirde göze çarpan bir aliterasyon kullanımı söz konusudır.

Şiirin dizelerine özellikle [p], [m] seslerinin hakim olduğunu gözlemleyebiliriz. 'm' sesi şairin doğaya kaçıp düşünceleriyle baş başa kalmak ve içindeki akan aşk hissini dinleme isteğini güçlendirici bir etkiye sahiptir. Çünkü 'm' melodik ve huzurlu bir sestir, şairin kendi içindeki sonsuz aşkı ifade ederken 'm' sesinden faydanması da bu anlamda bir paralellik yaratıyor.

Şair düşünmeme isteğini belirttiği 'Je ne parlerai pas, je ne penserai rien' dizesinde, patlayıcı nitelikteki 'p' sesini kullanır. Bu kullanım, şairin dünyevi duygularını geride bırakarak kendi düşüncelerinden uzaklaşma hissini güçlendirmektedir.

Sonuç

Aliterasyon kültürlerin yapı taşı niteliğindeki edebiyatın göze çarpan tekniklerinden birisidir. Makalede çeşitli dillerde kullanılan aliterasyon örneklerini ve bu kullanımların, kullanıldığı kültür ve edebi ürünleri için etkilerinden söz ettik.

Aliterasyon, özellikle yabancı dillerde kullanılıyor olsa da bazı akademisyenler Eski Türk şiirinin özünün de aliteratif kullanıma dayandığını belirtir.

Aliterasyon bir kültürün hafızasını şekillendirme özelliğine sahip dilsel bir teknik olmakla birlikte aynı zamanda duygusal bir sembolizmin de dışa vurumudur. Seslerin belirli şekillerde kullanımının belirli duyguları ve anlatıları güçlendiriyor olması bu alanda birçok psikolojik ve linguistik araştırma yapılabileceğine işaret ediyor. Siz de günlük konuşmalarınızda farkında olmadan aliterasyondan faydalanıyor musunuz? Bu kullanılan aliterasyonlar sizce nasıl bir etki yaratıyor?

Bibliyografya

Kuyumcu, Elif. 'Türkçenin Fonetik Poetikası: Aliterasyon ve Asonans' (Bu makalede yazar Türkçenin fonetik yapısını inceleyerek aliteratif dil kullanımının Eski Türkçede de yaygın olarak görüldüğünden söz eder.)

Penguin Yayıncılık, Edebiyat Sözlüğü. Dictionary of Literary Terms & Literary Theory (Aliterasyon tanımını ve İngilizce dilindeki örneklerinden faydalanarak yazımdaki üçüncü ve dördüncü örnekleri bu kaynaktaki aliterasyon maddesinde verilen örneklerden aldım.)

Rimbaud, Arthur. Poésies complètes. Le Livre de Poche. 1998. pp 108.

Görseller

Medium.com

Duke, A (a), Coleridge, S.T.(w) illustration "Kubla Khan." In R. Kick ed. The Graphic Canon v 2. (New York: Seven Stories Press, 2012: 2). Copyright © Alice Duke, 2012.

Beowulf, an epic poem. www.loc.gov

History of the Mirabeau Bridge. www.sortiraparis.com