Siyasi Parti Sistemleri

Siyasi Parti Sistemleri Nedir? Farklılıkları ve Türkleri Nelerdir?

Siyasal partiler, günümüz siyasal sistemlerinin önemli aktörleridir. Özellikle günümüz temsili demokrasilerinde siyasi partiler seçmen ile seçilen arasında temsil görevini görmesi hasebiyle önemi çok daha fazladır. Keza temsili demokrasi bir anlamda siyasi partiler demokrasisidir. 

Siyasi parti sistemleri ülkeden ülkeye farklılık gösterirler. Fakat birtakım temel etmenler bu siyasi parti sitemlerinin oluşumuna etki ettiği söylenebilir. Bunlar ülkede yer alan anayasal yapı, siyasi partiler kanunu, seçim sistemi ve seçim sonucunda ortaya çıkan siyasi eğilimlerdir (Taşkın, 2021). Esasında görüldüğü üzere anayasal yapı, siyasi partiler kanunu ve seçim sistemi kural koyma yetkisine ilişkin konulardır. Siyasi partiler kanunu ve buna bağlı olarak seçim sistemi yasama organı tarafından oluşturulur. Anayasal yapı ise asli veya tali kurucu iktidar tarafından oluşturulur. Yani siyasi ve hukuki süreçleri kapsar. Buna karşılık seçim sonucunda oluşabilecek siyasi eğilimlerin ise sosyolojik, siyasi ve tarihsel etkenleri vardır.

Siyasi sisteminin işleyişini analiz etmek için siyasi parti sistemini iyi tespit etmek gerekir (Teziç, 2015 ). Seçim sistemleri sınıflandırılmasında farklı kriterler veya ölçüler kullanılır. Bunlardan en çok kullanılanları sayı ölçütüdür (Dikici & Sayarı, 2016). Siyasi kutuplaşma veya daha üst bir başlık olarak siyasi partilerin yarışma olanağı bir ölçüt olarak kullanılır. Ancak temel olarak siyasi partiler arasında yarışma olanağının bulunmadığı tek parti sistemleri ve yarışmaya imkan tanıyan çok partili siyasi parti sistemleri olarak ikiye ayrılabilir.

Tek Siyasi Parti Sistemleri

Tek siyasi parti sistemleri de kendi içerisinde farklı olarak sınıflandırılır. Bu sınıflandırmanın temel dayanak noktası ise tek partinin ideolojisi, otoriter veya totaliter özellik taşıyıp taşımamasıdır. Buradan da anlaşılacağı üzere bu sistemlerde demokrasi yoktur. Temsili demokrasi özü itibariyle siyasal sistem içerisinde tek parti olmasına karşı bir rejimdir. 

Tek siyasi parti sistemleri, tarih sırasına çıkış itibariyle sınıflandırılabilir. Çünkü bu tarihsel süreç esasında bu tek parti sistemlerinin farklı özelliklerde olabileceğini göstermiştir. Komünist, faşist ve Kemalist tek parti sistemleri olarak bir sınıflandırma yapılır (Kışnalı, 2014). 

Komünist siyasi parti sisteminde sisteme hakim olan tek bir komünist parti vardır. Bu siyasi parti yaşamın tüm alanına etki eder. Komünist siyasi parti de disiplin ve itaat önemli bir yer tutar. Siyasal sistem içerisinde partinin merkez organı karar alma bakımından üstündür; parlamentonun yetkileri sınırlıdır (Kışnalı, 2014).

Faşist parti sisteminde ise merkezi bir siyasi parti örgütlenmesinden ziyade lidere karşı bir hassasiyet vardır. Bu sistemde lider ön plandadır. Faşist partiler devletin koruyucusu olarak görülürler (Kışnalı, 2014). 

Kemalist tek parti sistemi ise bu iki tek parti sisteminden parti yapısı ve devlet içerisin oynadığı rol bakımından ayrılır. Kemalist tek parti amacı toplumu demokratik bir rejime kavuşturulması için hazırlamaktır. Parti kendi içerisinde farklı ideolojik unsurları kesimleri barındırarak çoğulcu bir yapıya sahipti. Bu parti siyasi iktidarı sürekli değil sadece belirli bir süreliğine yani geçici olarak toplu hazırlayıncaya kadar elinde tutmaktaydı (Kışnalı, 2014). Kemalist tek parti sistemi Türkiye özelinde geliştirilmiş bir isimlendirme olmakla birlikte farklı ülkelerde çeşitli isimlerle adlandırılabilir. Kapani, bunları otoriter tek parti rejimi olarak tarif eder. Bu parti sistemlerinde egemen olan parti katı ve ideolojik bir yapıda değildirler. Bunlar daha çok milli bütünleşmeyi ekonomik kalkınmayı ve modernleşmeyi sağlamaya yönelik hedefler koyar ve o doğrultuda ilerler (Kapani, 2014).

Yarışmaya Dayalı Siyasi Parti Sistemleri

Yarışmaya dayalı siyasi parti sistemlerinin en temel özeliği demokratik bir rejim etrafında ortaya çıkmaları ve işlerlik göstermeleridir. Bu sistemlerde en az iki siyasi parti vardır ve birbiri ile yarışırlar. Ancak bu sistemlerde siyasi kutuplaşma, siyasi özellikleri ve siyasi parti sayıları gibi birtakım ölçütlere göre sınıflandırılır.

Bu siyasi parti sistemleri öncelikle iki partili ve çok partili siyasi sistemler olarak ikiye ayrılabilir. Birde tek partinin egemen olduğu iki çeşidi vardır. Çok partili sistemde seçmen kendi çıkar ve görüşleri doğrultusunda oy kullanırken iki partili sistemde hükümete gelecek olan siyasi partinin belirlenmesi için oy kullanır. Yani ilk farklılık seçimin anlamı yönündendir (Kışnalı, 2014).

Ayrıca iki partili sistemlerde bugünün muhalefeti yarının siyasi iktidarı olarak görülmesinden dolayı fazla sertleşme ve ölçüsüz vaatler yaşanmaz. Daha ılımlı bir yapısı vardır. Her iki parti de ortada yer alan yüzen oyları almayı hedefler (Kışnalı, 2014). Böylece iktidar olabileceğini tahayyül eder. Bu ise çok parti siyasal sisteme göre daha ılımlı bir ortam sunar. Çünkü siyasal sistemde seçim kazanma kabiliyeti olan iki parti vardır. Diğer siyasi partilerin seçim kazanmayacağı söylenir (Öztekin, 2016). Başka bir ifadeyle, iki partili sistemlerde istikrar uğruna temsilde adaletin feda edilmesi gerekir (Taşkın, 2021). Ancak bu da ileride bahsettiğimiz gibi destekli siyasi parti siteminin oluşmasına yol açabilir.

İki partili siyasi sistem destekli iki partili sisteme dönüşme ihtimalini de barındırır. Destekli iki partili sistemde siyasal sistemde varlık gösteren temel iki parti olmakla birlikte bir küçük siyasi parti daha vardır. Bu diğer iki parti de bu partinin küçük desteği ile hükümeti kurabilme ihtimaline sahip olur. O nedenle bu sistemde küçük parti kilit rol oynar (Teziç, 2015 ).

Üstün hegamonik parti sistemi de yarışmacı bir parti sistemidir. Bu sistemde de farklı siyasi partiler vardır. Fakat tek bir siyasi parti üst üste yapılan seçimler neticesinde siyasal sisteme hakim olur. Her seçimde siyasa iktidarı elde eder (Teziç, 2015 ). 

Bir de hakim tek parti modeli vardır. Bu da çok partili siyasi parti sistemidir. Ancak sürekli seçimleri kazanan tek parti vardır. Ancak siyasal sistemde farklı bölünmüş siyasi partiler de bulunur. Bunların işbirliği ile bu tek partinin hakimiyetine son verilebilir. Ayrıca hakim parti kamoyunun desteğine ve inancına sahip olduğu iddia edilir. Bu noktalar hakim tek parti modelini üstün hegamonik parti sisteminden ayırır (Teziç, 2015 ).

Sartori, çok partili siyasi sistemleri siyasi kutuplaşmaya göre sınıflandırır. Ilımlı siyasi parti sistemlerinde seçmen iki kutup etrafında kümelenir. Ancak siyasal sistem üzerinde uzlaşma vardır. Bu sistemlerde sağ ve sol partiler güçsüzdür. Bu tür siyasi sistemlerde koalisyon veya azınlık hükümetlerinin kurulması olası olarak görülür (Kapani, 2014).

Buna karşın birde aşırı çok parti sistemi vardır. Bu sistemde ideolojik mesafe çok daha fazladır. Siyasal kutuplar çok fazladır. Partiler arasında tam bir bölünmüşlük hali vardır. Bu nedenle istikrarsızlığa sebep olan bir sistem olarak görülür (Kaboğlu, 2020). Bunun temel nedeni de siyasi rejim üzerinde bir uzlaşının olmamasıdır. Ancak bu tür sistemlerde siyasi iktidarı ele geçiren partiler genellikle merkez sağ veya merkez sol partiler olur. Çünkü aşırı uçlarda yer alan birçok parti vardır (Kapani, 2014). Ancak her iki şekilde de çok partili siyasi sistemler seçmene diğer sistemlere kıyasla çok daha fazla tercih sunar (Shivey, 2021).

Tüm bu siyasi parti sistemleri parçalanma veya ideolojik kutuplaşma gibi birtakım kriterler çerçevesinde değerlendirilebilir. Örneğin parti sayısı ve parlamentodaki koltuk sayıları düşünüldüğünde iki partili siyasi sistemler çok aha az parçalanmış yapıdadır. Çok partili sistemler ise daha parçalanmış yapıdadır. Ayrıca çok partili sistemler de kutuplaşma iki partili sisteme kıyasla çok daha fazladır. Daha az parçalanmış sistemler ise daha rahat hükümet kurarlar. Buna karşın çok partili siyasi sistemler karşıtlığı dayatır. Ancak demokrasisinin yerleşmiş batı demokrasilerinde bu işbirliğine dönüşür ve bu şekilde tezahür eder (Dikici & Sayarı, 2016).

Sonuç olarak, siyasi partiler günümüzde siyasi sistemin mihenk noktası olarak görülür. Ayrıca siyasi sistemin işlerliğinin analizi içinde siyasi parti sisteminin iyi anlaşılması gerekir. Siyasi parti sistemleri ise sayısı, yapısı, özelikleri, siyasi kutuplaşma gibi birçok etkene bağlı olarak farklı farklı sınıflandırılırlar.

Kaynakça

Dikici, B. H. & Sayarı, S. düz., 2016. Karşılaştırmalı Siyaset. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Kaboğlu, İ. Ö., 2020. Anayasa Hukuku Dersleri. İstanbul : Legal Yayıncılık .

Kapani, M., 2014. Politika Bilimine Giriş. Ankara: Bilgi Yayınevi.

Kışnalı, A. T., 2014. Siyaset Bilimi. Ankara : İmge Kitabevi.

Öztekin, A., 2016. Siyaset Bilimine Giriş. Ankara: Siyasal Kitabevi.

Sartori, G., 1997. Karşılaştırmalı Anayasa Mühendisliği. Ankara: Yetkin Yayınları.

Shivey, W. P., 2021. Güç ve Tercih. Ankara: Serbest Akademi.

Taşkın, Y., dü., 2021. Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları.

Teziç, E., 2015 . Anayasa Hukuku. İstanbul: Beta Yayıncılık.