Yarı Başkanlık Hükümet Sistemi

Yarı başkanlık sistemi parlamenter ve başkanlık sisteminin bazı unsurlarını içeren ara veya melez bir hükümet modelidir. Yarı başkanlık sisteminde cumhurbaşkanın halk tarafından seçilmesi ve geniş anayasal yetkilere sahip olması bakımından başkanlık sistemine, parlamentonun güven oyuna tabi olan kabine ve başbakanın varlığı bakımından ise parlamenter sisteme benzemektedir. 

Yarı başkanlık sisteminin işleyişinde parlamentoda çoğunluk partisi ile başkan arasında ilişki bulunmaktadır. Parlamentodaki çoğunluk ve devlet başkanı aynı partiye dahil olduğu zaman sistem daha çok başkanlık sistemi gibi, parlamentodaki çoğunluk partisi ve devlet başkanı farklı siyasi eğilimlere sahip olduğunda ise sistem daha çok parlamentarizm ağırlıklı işlemektedir. 

Duverger’e göre bir sistemin yarı başkanlık olabilmesi için üç şart vardır. Bunlar cumhurbaşkanın halk tarafından seçilmesi, cumhurbaşkanın önemli yetkilere sahip olması ve yürütme görevini yerine getiren ve meclisin güvenine tabi olan bir başbakan ve kabinenin bulunmasıdır. 

Sartori ise yarı başkanlık sisteminin iki özelliği olduğunu ve bunların olması halinde yarı başkanlık olarak tanımlanabileceğini söylemektedir. 

1) ‘’Birincisi devlet başkanın belirli bir süre için doğrudan doğruya veya dolaylı olarak halk tarafından seçilmesidir. ‘’

2) ‘’İkincisi ise devlet başkanı ile başbakan yürütme yetkisini paylaşmaktadır. Bunun içinde üç koşulun oluşması gerekir.’’

Başkan parlamentodan bağımsızdır ancak tek başına hükümet etme yetkisi yoktur. Tersine başbakan ve kabinesi parlamentoya bağımlı olmakla birlikte başkandan bağımsızdırlar ve parlamentonun güven oyuna tabidirler. Yarı başkanlık sisteminin ikili yapısı yürütme organı içinde farklı dengelere ve aynı zamanda değişen üstünlüklere cevaz vermektedir. Sonuç olarak Sartori ‘ye göre yarı başkanlık sistemleri ikili bir otorite yapısında ve iki başlı bir görünümü ifade etmektedir.

Linz ise yarı başkanlık sisteminin üç unsura dayandırmaktadır. Bunlar devlet başkanın halk tarafından seçilmesi, parlamentonun desteğine ihtiyaç duyan başbakanın devlet başkanı tarafından atanması ve devlet başkanın meclisi fesih yetkisi bulunması. 

Shugart ve Carey ise yarı başkanlık sistemini şöyle ‘’başkanlık sisteminden parlamentarizme doğru uzanan sürekli bir çizginin ortalarında yer alan bir rejim türüdür’’ tanımlamaktadırlar.

Shugart ve Carey yarı başkanlık sisteminin üç unsurunu saymışlar ve öyle tanımlamışlardır. Bu üç unsur; devlet başkanın halk tarafından seçilmesi, devlet başkanın önemli yetkilere sahip olması ve yürütme fonksiyonunu icra eden ve meclisin güven oyuna tabi başbakanın ve kabinenin bulunmasını kapsamaktadır.

Yarı başkanlık sisteminde hükümet (bakanlar kurulu) ve cumhurbaşkanı bulunur yani iki başlı bir yürütme söz konusudur. Yürütmenin başı olana başkan(cumhurbaşkanı) halk tarafından seçilir. Ayrıca hükümet yasama organın güven oyunu alması gerekmektedir. Bu üç temel kriter de Kemal Gözler’e göre yarı başkanlık sistemini tanımlayıcı özelliklerini oluşturmaktadır.

Yarı başkanlık sistemi ilk olarak Weimar Cumhuriyeti döneminde uygulanmıştır fakat başarılı olamamıştır. İlk başarılı olduğu ve işlediği yer olarak beşinci Fransız cumhuriyeti olduğunu görmekteyiz. Yarı başkanlık sistemi Fransa dışında uygulamada farklılıklar gösterse de Finlandiya gibi ülkelerde de var olmaktadır.

Fransa ve Finlandiya yarı başkanlık sistemlerinin uygulamada ki ilk farklılığı cumhurbaşkanı ve başbakan arasında ki güç dağılımından kaynaklanmaktadır. Fransa’da cumhurbaşkanın yetkileri anayasada belirtilmiştir ve başbakana kıyasla daha fazla yetkisi vardır. Fransa’da en güçlü siyasi kurum cumhurbaşkanlığıdır. Finlandiya’da ise sahip olunan yetkiler bakımından cumhurbaşkanı ile başbakan arasında bir güç dengesi vardır. Finlandiya’da siyasi kurumlar, yani hem parlamento ve onun hükümeti hem de cumhurbaşkanı güçlü olarak varlık göstermektedir. 

Erdoğan Teziç, yarı-başkanlık sistemlerini; parlamentonun üstünlüğüne dayanan yarı başkanlık sistemi ve başkanın üstünlüğüne dayanan yarı başkanlık sistemleri şeklinde ikiye ayırmaktadır. Başkanın üstünlüğüne dayanan yarı başkanlık sisteminin de demokratik ve otoriter olmak üzere iki türü olduğu söylenmektedir. Demokratik yarı başkanlık sistemi beşinci Fransız cumhuriyeti (hala var olan) ile karşımıza çıkmaktadır. Otoriter yarı-başkanlık sisteminin örneğini ise Rusya Federasyonu oluşturmaktadır. Her iki sistemde de başkanın ağırlığı hissedilmektedir. Finlandiya ve Portekiz’de bulunan yarı başkanlık sistemlerinde parlamentonun ağırlığı hissedildiğinden dolayı parlamentonun üstünlüğüne dayanan yarı-başkanlık sistemi de denmektedir. 

Yarı-başkanlık sistemlerinin çeşitlenmesini sağlayan bir yorum şekli ise Duverger’in yapmış olduğu devlet başkanlığı sınıflandırmasıdır. Duverger devlet başkalarını sahip olduğu yetki derecesine göre bir sınıflandırma yapmaktadır. Bunlardan ilki Almanya, Birleşik Krallık gibi ülkelerde bulunan ve sembolik yetkileri bulunan devlet başkanları grubudur. İkinci ise Finlandiya, Weimar Cumhuriyeti, Portekiz gibi ülkelerde var olan ve devlet başkanı ile hükümetin dengede bulunduğu gruptur. Üçüncü grupta ise devlet başkanına önemli yetkiler sunan devlet başkanları tipi yer almaktadır. 1958’den sonra Fransa’da cumhurbaşkanın halk tarafından seçilmesi ve devlet başkanına önemli anayasal yetkiler verilmesiyle ortaya çıkmıştır.  

Kaynakça

GÖZLER, KEMAL. ANAYASA HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ CİLT 1. BURSA: EKİN YAYINEVİ, 2011.

ÖZBUDUN, ERGUN. TÜRK ANAYASA HUKUKU. ANKARA: YETKİN YAYINLARI, 2017.

SARTORI, GIOVANNI. KARŞILAŞTIRMALI ANAYASA MÜHENDİSLİĞİ Yapılar, Özendiriciler ve Sonuçlar Üzerine Bir İnceleme. Çeviren Prof. Dr. Ergun ÖZBUDUN. ANKARA: YETKİN YAYINLARI, 1997.

SAYARI, SABRİ, ve HASRET DİKİCİ BİLGİN. KARŞILAŞTIRMALI SİYASET TEMEL KONULAR VE YAKLAŞIMLAR. İSTANBUL: İSTANBUL BİLGİ ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI, 2016.

TEZİÇ, ERDOĞAN. ANAYASA HUKUKU. İSTANBUL: BETA YAYINLARI, 2015.

YAZICI, SERAP. BAŞKANLIK VE YARI-BAŞKANLIK SİSTEMLERİ Türkiye İçin Bir Değerlendirme. İSTANBUL: İSTANBUL BİLGİ ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI, 2017.