Yetkeci Kişilik

İkinci Dünya Savaşı, gerek soykırım ve etnik temizlik gibi insanlığa karşı işlenmiş suçlar, gerekse de savaş sonrası oluşan dünyadaki yeni düzen nedeniyle tarih sahnesinde oldukça büyük bir öneme sahip olan bir olaydır. Bu savaş sırasında özellikle Avrupa'da milyonlarca insan etnik kökeni ve dini inancı nedeniyle soykırımın hedefi olmuş ve büyük trajediler yaşamışlardır. Neden böylesine büyük bir insanlık trajedisinin yaşandığına ilişkin çok farklı yorumlar vardır: Kimisine göre 1. Dünya Savaşı'nda mağlup edilen Almanların İtilaf devletleriyle imzaladığı Versay Antlaşması kaynaklı düştüğü sosyal ve iktisadi güç durum buna neden olmuştur. Ancak psikolog Abraham Maslow'a göre ise bunun nedeni toplumsal etkenlerden çok, kişilik gibi değişmez ve durağan bireysel sebeplerdir (Güldü, 2021, s.2). Bu görüşe göre bazı insanlar daha ön yargılı veya ırkçı olabilirken, bazıları böyle değildir. Nitekim Frankfurt Düşünce Okulu mensubu araştırmacılarından Theodor Adorno da benzer bir görüşe sahiptir. 

Adorno, İkinci Dünya Savaşı sırasında Else Frenkel-Brunswik ile Almanya'daki Nazi tehlikesi nedeniyle Amerika'ya göç etmiş ve orada Levinson ve Sanford isimli psikologların çalışmalarına katılmışlardır. Burada Yahudi karşıtlığının psikolojik kökenlerini araştırmak üzere bir araştırma grubu kurmuşlardır. Grubun yaptığı çalışmalar neticesinde Yetkeci Kişilik Kuramı geliştirilmiştir. Yetkeci kişilik, katı bir şekilde basitleştirilmiş geleneksel değerlere ve otoritelere karşı aşırı bağlılık gösterme ile birlikte düşük statüdeki insanlardan itaat beklentisi içinde olma ve ahlaki kurallardan sapanlara karşı düşmanca tutum sergileme ile karakterize olan bir kişilik örüntüsüdür (APA Psikoloji Sözlüğü, 2018).

Adorno ve ekibine göre Yetkeci kişiliğin bir bireyde gelişimine sebep olan 3 neden vardır: (1) Bir grubu (mesela dini bir mezhepsel, etnik veya cinsel bir azınlık grubun üyeleri) kötüleyen/şeytanlaştıran bir kültürde yetişmek. (2) Ebeveynler tarafından sevilme ihtiyacı ve (3) Cezalandırıcı ve sevecen olmayan ebeveynlere sahip olmak. Psikodinamik kuramdan hareketle basitçe denebilir ki göre çocuklar ebeveynleri tarafından hor görüldüğünde, ebevenylerini memnun etmek için ebeveynlerinin ve  toplumun ön yargılarını içselleştirirler ve çocuklar ön yargılı otoriteye boyun eğerek ahlaki kabul görmeye çalışıp uymacılık, körü körüne boyun eğme ve farklılığa karşı hoşgörüsüz tutumlar geliştirirler. Bu nedenle otorite tarafından sapkın ve güçsüz kişileri/grupları aşağılayan ve kötü gösteren mesajları benimsemeye daha yatkın olurlar (Pratto, 2010).

Ancak bu çalışmalardan elde edilen bulgular günümüzde şüpheyle karşılanıyor, çünkü görüşmelerin içeriği geriye dönük hafızaya yönelik olup görüşmecinin yanlılığı konusunda endişeler vardır (Pratto, 2010). Yetkeci kişilik kuramına getirilen eleştirilerden biri de kuramın kişilik ölçümünün geçerliliği ile ilgilidir. Richard Christie ve Marie Jahoda isimli araştırmacılara göre Yetkeci kişiliği ölçmeye yarayan California F Ölçeği yanlıdır, çünkü bu psikolojik yapıyı (Yetkeci kişilik) ölçen ölçek, eşit sayıda ters ve düz kodlanmış maddelerden oluşmamaktadır. Bir diğer anlatımla, bu yanlı ölçekte sadece yüksek düzeyde yetkeci kişiliğe sahip bireylerin "katılıyorum" veya "tamamen katılıyorum" seçeneklerini işaretleyeceği ifadeler vardır. Böylelikle katılımcılar ölçekteki ifadelere katılma eğilimine karşılık gelen anlaşma yanlılığı (veya kabul yanlılığı) gösterirler. Yine Güldü (2021, s.4) de F Ölçeğinin yalnızca sağ siyasal görüşlü yetkeci bireyleri tespit etmeye yönelik olduğunu belirtir.

Ölçekle ilgili bir diğer eleştiri ise daha teorik ve politik nedenledir (Pratto, 2010). Vatanseverliği ve muhafazakarlığı toplum yanlısı ve ahlaki bulan insanlar, İkinci Dünya Savaşı'nda Nazilerin yaptıkları soykırım sonrası Batı'da onaylanmayan ön yargının biçimleriyle güçlü bir ilişkide olduğu bulgusundan rahatsız olabilirlerdi. Belki bu nedenle ifadelere verdikleri cevaplar yanıltıcı olabilirdi. Bunun yanı sıra ölçekteki ifadeler, İkinci Dünya Savaşı döneminde Almanya'da geçerli olan toplumsal normlara denk gelip bir toplumsal grubunun tüm üyelerinin ön yargılı olabileceği varsayımına sahiptir -ki bu pek de gerçekçi değildir (Güldü, 2021, s.4).

Yetkeci kişiliğe getirilen bir diğer eleştiri ise kuramın psikodinamik temellere dayanmasıyla ilgilidir. 1950'li yıllardan itibaren psikoloji bilimi, ampirik kanıtlar (kanıtlanabilir gözleme dayalı) ve deneysel yöntemler konusunda daha ısrarcı olmaya başlayınca, Sigmund Freud'un kuramlarıyla ilintili gözlemlenemeyen psikolojik süreçler reddedilmeye başlanmıştır (Pratto, 2010). Dolayısıyla kuram giderek önemini kaybetmiştir.

Özetle İkinci Dünya Savaşı öncesi ve sırasında neden insanların böylesine bir düşmanlıkla ve hınçla kendilerinden farklı etnisite ve dini inanış gruplarından insanlara saldırdığını açıklamak için girişilen bir proje sayesinde önemli bir psikolojik yapı bilime kazandırılmıştır. Günümüzde sağ ve sol yetkeci kişilik eğilimlerini ölçen ve geçerlik ve güvenirlik yönünden daha iyi alternatif ölçekler kullanılsa bile bence yetkeci kişilik kuramı oldukça ilgi çekicidir. Sonuçta Adorno ve ekibi önemli bir çalışma hattının başlamasına öncülük etmiş ve bu günümüzde yetkecilik, itaat, ön yargı, dogmatizm vb. yapılara yönelik daha iyi bir bilgi birikime sahip olmamıza vesile olmuştur.

Kaynakça

Amerikan Psikoloji Birliği Psikoloji Sözlüğü (2019, 19 Nisan). Authoritarian personality. https://dictionary.apa.org/authoritarian-personality adresinden 30 Haziran 2024 tarihinde alınmıştır.

Güldü, Ö. (2021). Yetkeci Kişilik Kuramı. M. B. Bulut (Ed.), Sosyal Psikoloji Kuramları -1 (s.1-18) içinde. Nobel Akademik Yayıncılık

Pratto, F. (2010). Authoritarian Personality. Levine J. M. ve Hogg, M. A. (Ed.), Encyclopedia of Group Process & Intergroup Relations (s.45-48). SAGE Publications, Inc.

Resimli kaynaklar

https://pixabay.com/tr/photos/sigmund-freud-portre-1926-1153858/

https://pixabay.com/tr/photos/auschwitz-kz-polonya-naziler-2273675/

https://pixabay.com/tr/photos/%C3%A7iviler-donan%C4%B1m-marangozluk-6838975/