Merkantilizm ve Osmanlı

Merkantilizm Nedir?

Merkantilizm 1500-1800 yılları arasında etkili olan, Batı Avrupa'da ortaya çıkmış bir öğretidir. Merkantilizm denildiği zaman aklımızda tüccarlar canlanmalıdır. İsminin kökeni de buradan gelir, merkant tüccar anlamına gelmektedir. Merkantilizm düzeninin en önemli temsilcileri için; Jean Bodin, Thomas Mun, Thomas Miles sayılabilir.

Merkantilistler zenginliğin kaynağını para olarak görmektedirler işte bu sebeple ülkeden para çıkmasını istemezler hatta yasaklarlar. Merkantilistler her zaman ihracatın (dışa satım) ithalattdan (dıştan alım) daha yükesek olmasını amaçlarlar. İhracat yapıldığı zaman kesinlikle değerli maden alınmalı, ithalat yapıldığı zaman mal ile ödeme yapılmalıdır. Devletin ekonomiye müdehalesinin gerekli olduğunu savunurlar ve bu bağlamda ithalatın yasaklanabileceğini, ihracatın ise desteklenmesi gerektiğini vurgularlar. Onlara göre hammadde ve iş gücü dışında ithalat yapılmamalıdır çünkü kendimiz üretip kendimiz satalım düşüncesi içerisindedirler. Merkantilist politikalar tüccar konumundaki kesimi güçlendirmekteydi.

Merkantilizm ve Osmanlı

Osmanlı'nın tarihine baktığımız zaman merkantilizmin tam karşıtı politikalar izlediğini görüyoruz. Merkantilist politikaların amacı ülke içerisinde değerli maden miktarını artırmak ve bu şekilde zenginliği elde etmekti. Peki Osmanlı neden tam karşıtı politikalar izliyordu?

Osmanlı'nın dış ticaret politikalarını incelediğimiz zaman temel üç kaygı ile karşılaşırız bunlar: Ordu, saray ve loncaların iaşe sorunudur. İaşe kısaca beslenme anlamına gelmektedir. Osmanlı dış ticareti işte bu sebepler ile desteklemek, ithalat yapmak zorundaydı. İthalatı yasaklamak bir kenara aksine desteklemekteydiler. Osmanlı yöneticilerinin izledikleri politikalardaki amaç tüketiciler, ordu ve sarayın iaşe problemini çözmektir. Osmanlı'da ithalat destekleniyordu çünkü ithalat demek ülkeye mal girişi ve gümrük vergisi geliri demekti.

Osmanlı Devleti incelendiğinde ithalat desteklenirken zaman zaman ihracatın yasaklandığını da görürüz. İlk başta bu mantıksız gelebilir ancak Osmanlı'nın ihracatı yasaklaması ve/veya kısıtlamasında temel amaç ülke içinde darlık yaşandığı zaman (iaşe sorunu) diğer ülkelere mal satmanın yasak olması gerektiğidir. Yani ülke içerisindeki ihtiyaçlar karşılanmadan ithalatın yapılmaması gerektiğini savunuyorlardı.

Osmanlı yönetiminin tam olarak merkantilizm politikası değil ama merkantilizme benzer politikalar izlediğini de görmekteyiz. Osmanlı yöneticileri bazen ülke içerisinden altın-gümüş (değerli maden) çıkışını yasaklamışlardır. Ancak burada temel amaç merkantilizm politikalarındaki amaç ile örtüşmemektedir. Amaç yerli üretimi korumaktan daha çok devletin kendi adına para basabilmesi için gerekli madenleri sağlamaktı.

Osmanlı Devleti için loncalar (meslek dernekleri) çok önemli olmakla beraber loncaları korumak için bir politika uyguladığını söyleyemeyiz. Çünkü Osmanlı yöneticileri için yerli üreticiyi korumak ve istihdam sağlamak öncelik taşımıyordu. Avrupa ülkelerine baktığımız zaman gümrük vergileri ithalata uygulanan vergilerin ihracata uygulanan vergilerden daha yüksek olduğunu görürüz ancak Osmanlı'da durum böyle değildir. Osmanlı'da ithalat ve ihracat vergileri 19. yüzyıla kadar eşit seviyedeydi.

Tarihi incelediğimizde devletlerin diğer tüm devletlerle düşman olduğunu görmeyiz. Yani devletler uluslararası ilişkilerini iyi şekilde yönetmek isterler çünkü hiçbir devlet düşman kazanmak istemez bunun yerine ilişkilerini olumlu şekilde sürdürüp ticaret yapmak ve ekonomiyi ayakta tutmak isterler. Osmanlı'nın dış ticaret politikalarını yönlendiren diğer bir neden de uluslararası ilişkilerini olumlu yönetmek, uluslararası arenada dost kazanmaktı. Bu sebeple kapitülasyon anlaşmalarına Osmanlı Devleti'nde sıklıkla rastlarız. Osmanlı Devleti ve diğer devletler için I. Dünya Savaşı çok önemlidir. Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı ile beraber izlediği bazı politikalardan vazgeçmiş, kapitülasyonları tek taraflı olarak reddetmiştir. Gümrük vergilerini de %15 seviyelerine çıkarmıştır.

Merkantilist Politikalar Neyi Hesap Etmedi?

Merkantilist politikalar ülke zenginliğini savunuyorlardı ancak ülke içerisine değerli maden akışları ve stoklamaları sonucunda enflasyon ortaya çıkacaktır yani para bolluğu. İktisat bol olanın değersiz olduğunu söyler. Enflasyon günümüzdeki gibi o dönemlerde de büyük tehlikedir.

Sizlerle beraber önce Merkantilizm'in ne olduğu hakkında fikir sahibi olduk ve daha sonra Osmanlı'nın neden merkantilizm politikalarını izlemediğini ve buna karşılık nasıl bir politika izlediğini incelemiş olduk. Umarım bu içerik sizlere Osmanlı'nın böyle bir politika izlemesindeki nedenleri hakkında gerekli bilgiyi sağlamıştır.