Solastalji Nedir?

Avustralyalı çevre filozofu ve aktivisti Glenn Albrecht ve arkadaşları, Avustralya'nın Yeni Güney Galler eyaletinde yer alan Yukarı Hunter Vadisi sakinleriyle yaptığı görüşmeler sonucunda önemli bir kavramı alanyazına kazandırdı: Solastalji. Albrecht ve ekibi bu kavramı, 1987 ile 2004 yılları arasında Hunter Vadisi'nde 222 kilometrekarelik bir alanda (tüm alanın yaklaşık yüzde 16'sı) faaliyet gösteren kömür madeninin ve güç santrallerinin bölgeye ve onun ekosistemine verdiği büyük ölçekli olumsuz etkilerin yerliler tarafından nasıl deneyimlendiğini araştırdıkları çalışmanın sonuçlarından hareketle ortaya koymuşlardır. Çalışma sonucunda bölge yerlilerinin mekân duygularının, kimliklerinin, fiziksel ve zihinsel sağlıklarının yanı sıra genel esenliklerinin olumsuz etkilendiğini göstermişlerdir (Albrecht ve ark., 2007)

Solastalji'nin çıkış noktası, Albrecht'in "Soil and Civilization" (Toprak ve Medeniyet) isimli bir eserde rastladığı "psişik istikrar" kavramıyla yakından ilişkilidir. Söz konusu kavram, Albrecht'i yer/mekân ve insan sağlığı arasındaki ilişkiyi düşünmeye sevk eder. Psişik istikrarın bozulması, insanın köklerinden ayrılarak onun yeryüzü/toprak ile olan bütünlüğünün kaybolmasıyla ilgilidir. Albrecht de Hunter Vadisinde gerçekleşen çevresel yıkımın bölge sakinlerinde yol açtığı psikolojik durumların, bu psişik istikrarın bozulmasına benzetir.

Glenn Albrecht, Hunter Vadisi'ndeki insanlarda şahit olduklarını kavramsallaştırmak için bu duruma özgü bir ad bulmaya çalıştı. Aklına ilk başta "nostalji" kavramı geldi. Nostalji kavramı, ilk olarak 17. yüzyılda İsviçreli tıp öğrencisi Johannes Hofer tarafından "nostos" (Eski Yunanca "eve dönmek") ve "algia" (Eski Yunanca "acı") kelimelerinin birleşimiyle oluşturulan ve evinden ve ülkesinden uzakta savaşan İsviçreli paralı askerlerin yaşadıkları belirtileri tanımlamak için kullanılmıştır (Sedikides ve ark., 2006). Bu kullanım, evlerinden çok uzaklarda görev yapan askerlerin deneyimlediği bir "ev özlemi" hissiydi. Ancak, Hunter Vadisinde yaşayan insanlar, evlerinden uzakta değillerdi. Onlar ne yaşıyorlarsa tam da bulundukları yerin içinde yaşıyorlardı. Dolayısıyla nostalji kelimesi bu durumu tanımlamak için uygun değildi.

Ne var ki nostaljinin güncel kullanımı, kavramın kullanılmaya başlandığı ilk zamanlardaki karşılığından uzaktı. Nostalji kelimesi daha ziyade "olumlu" içerikteki geçmişe bakma, "olumlu zaman dilimini hatırlama" ve bu "olumlu dönemle bağ kurma isteği" anlamında kullanılıyor. Ayrıca Albrecht'in başvurduğu diğer kaynaklar, insanların yalnızca kaybettikleri zamanın özlemini değil, aynı zamanda kaybedilen "mekânlar"ı da özlediğini belirtir. Bu kaynaklar göçe zorlanmış, dolayısıyla yerlerinden edilmiş insanları anlatıyordu. Ancak Albrecht'in Hunter Vadisi'nde görüştüğü insanlar, yerlerinde kalmaya devam ediyorlardı. Onlar, yaşadıkları yeri tamamen kaybetmemişlerdi, ancak yaşadıkları yerler dönüşüm geçirmişti. Bu insanlar göçe de zorlanmamışlardı. Sadece mekâna ilişkin yaşadıkları stres onlara "güçsüz" hissettiriyordu ve adalet duyguları da sarsılmıştı.

Solastalji kavramının özünde bulunan kelimelerden "solacium", stres yaratan durumlarda bu stresin azaltılması ve teselli anlamına gelir. Daha önce diğer kelimenin (algia) acı anlamına geldiğini söylemiştik. Yani solastalji, tesellinin kaybı veya eksikliğinden kaynaklı acı/hastalık ve kişinin şimdiki evi veya toprağı ile ilişkili izole olma hissine karşılık gelir (Albrecht, 2005). Kişinin yaşadığı veya sevdiği bir mekânın ani bir saldırı altında olduğu solastalji deneyimi, eski güzel geçmişe özlem duymak veya başka bir "ev ortamı" aramak anlamından daha çok şimdinin kaybolması anlamında yaşanılan canlı bir deneyimdir (Albrecht, 2005). Kısacası solastalji, kişinin evinde olmasına rağmen yaşadığı bir tür ev özlemine karşılık gelmektedir (Albrecht, 2005). Albrecht de Hunter Vadisinin sakinleriyle yaptığı görüşmelerde bireylerin psişik kimlikleri ve evleri arasındaki bağların çözüldüğünü, bu durumun da bu kişilerde bir tür melankoli hissine yol açtığını gözlemlemişti. Dolayısıyla bu insanlar, "şimdiki" (artık tahrip edilmiş) evleriyle kurdukları ilişki kaynaklı teselli ve huzur hissinin eksikliğini çekiyorlardı.

Albrecht ve ekibinin analizleri, Hunter vadisi sakinleri için bölgedeki gelişmeler ve çevresel değişmelerin, önemli ölçüde kişisel stres ile ilişkili olduğunu ortaya koydu. Katılımcıların, kirliliğin evlerine, mülklerine ve ailelerine etki etmesiyle alakalı deneyimlediği derin duygular vardı. Bu da yetmezmiş gibi bir de kömürle çalışan iki endüstri tesisinin yarattığı bir baskı vardı. Ayrıca yüksek yaşam maliyetleri, mahallelerin devri ve çokuluslu şirketlerin artan gücü de hissedilen psikolojik ve toplumsal stresi artırıyordu. Nitekim bölgedeki insanlar, astım gibi solunum yolu rahatsızlıkları, ender görülen kanserler, doğum kusuru ve düşen yaşam kalitesi ile ilişkili depresyonun yanı sıra, madencilik ve endüstrinin değiştirdiği iş örüntüleri ile ilgili sorunlar da yaşıyorlardı (Albrecht, 2005).

 Solastalji neden deneyimlenir?

Albrecht'e göre fiziksel çevrede meydana gelen dönüşüm ve yıkımın kişisel ve toplumsal kontrol ve kimlik duygusuna zarar verdiği her yerde solastalji deneyimlenebilir. Mekânın kaybı, solastaljinin koşulu olarak deneyimlenen mekân duygusunun kaybına yol açar. Solastaljiye sebep olan şeyler doğal veya yapay da olabilir. Mesela kuraklık, yangın veya madencilik ya da hızlı kurumsal değişim ve şehrin belli yerlerinin soylulaştırılması gibi (Albrecht, 2005). Görüldüğü gibi solastalji deneyimi, kişilerin mekân üzerindeki kontrol duygularını kaybetmelerine neden olmaktadır. Kontrol duygusunun yitimi, kişilerde "güçsüzlük" duygusu yaratmaktadır. Bana kalırsa, "güçsüzlük duygusunun" yabancılaşmanın bir boyutu olduğundan hareketle (Dean, 1961), bu duygunun son tahlilde kişilerde mekâna yabancılaşma deneyimini beraberinde getirebileceğini düşünebiliriz.

Günümüzde mekânlar çok ciddi değişimler geçirmekte ve artık birçok yerli de dönüşüm geçirmiş bu mekânları tanımakta zorlanmaktadır. Bir anlamda "gelen" (dönüşmüş yeni mekân), "gideni" (eski mekân) aratmaktadır. Bir zamanlar bu insanların aşina oldukları, zihinlerinde kodlanmış bir mekân vardı. Onlar, bu mekânı avuçlarının içi gibi bilirlerdi. Gelinen noktada eski ve yeni arasındaki bağ çözülmüş ve belirsizlik hissi yaşanmaya başlanmıştır. Artık geçmiş-şimdi-gelecek arasında bir bağlantı kurulamamakta ve bu insanlarda rahatsızlık uyandırmaktadır. Sosyal medyada insanlar sürekli olarak "eski İstanbul"a ilişkin görselleri paylaşıp beğenmektedir. Şüphesiz ki bu davranışlar, insanların kaybolmaya yüz tutmuş eski "mahalle kültürü"nü arar hale getiren nostalji yüklü duyguların dışavurumudur. Nitekim Youtube'da klibi eski bir mahallede çekilen Manuş Baba'nın "Eteği Belinde" isimli parçasının klibine yapılan yorumlar da bu durumu gözler önüne sermektedir.

Her ne kadar ilk kullanımından farklı olarak nostalji deneyimi kişilerin olumlu duygular deneyimlemesi için bir kaynak olsa da (Routledge ve ark., 2013) bu deneyim bazıları için zor olabilir. Yine de nostaljinin bu hissi geri döndürülebilirdir (Vanbuskirk, 2023). Ancak solastaljide geriye dönmek zordur, zira çevre çoktan dönüşüm geçirmiştir. Yası tutulan mekân aynı yerinde kalsa bile asla eskisi gibi olmayacaktır (Vanbuskirk, 2023).

Kaynakça

Albrecht G. (2005). Solastalgia: a new concept in human health and identity. PAN (Philosophy, Activism, Nature) 3: 41-55.

Albrecht G., Sartore G. M., Connor L., Higginbotham N., Freeman S., Kelly, B., Stain, H., Tonna, A. ve Pollard, G. (2007) Solastalgia: the distress caused by environmental change. Australas Psychiatry. 15:95-98.

Dean, D. G. (1961). Alienation: Its meaning and measurement. American Sociological Review, 26(5), 753-758.

Routledge, C., Wildschut, T., Sedikides, C. ve Juhl, J. (2013). Nostalgia as a Resource for Psychological Health and Well-Being. Social and Personality Psychology Compass 7/11, 808–818, 10.1111/spc3.12070

Sedikides, C., Wildschut, T., Arndt, J., & Routledge, C. (2006). Self and affect: The case of

nostalgia. In J. P. Forgas (Ed.), Affect in social thinking and behaviour: Frontiers in

social psychology (s. 197-215). New York, NY: Psychology Press

Vanbuskirk, S. (2023, Eylül). Solastalgia May Be the Reason Climate Change Is Making You Depressed. https://www.verywellmind.com/solastalgia-definition-symptoms-traits-causes-treatment-5089413 adresinden 6 Eylül 2024 tarihinde alınmıştır.

Görsel Kaynaklar

https://www.youtube.com/watch?v=vyXOEGyjQ0Q

https://pixabay.com/tr/photos/yeni-zelanda-4820649/

https://pixabay.com/tr/photos/mermer-oca%C4%9F%C4%B1-madencilik-uskumru-7703099/